مطالعه تطبیقی برهمکنش‌های منطقه‌ای و فرا‌منطقه‌ای از دوره شوشان میانی جدید تا شوش الف پایانی بر اساس سفال‌های مکشوفه از تپه سنجر، خوزستان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته ی کارشناسی ارشد باستان شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان

2 دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان

3 استادیار باستانشناسی پژوهشکده باستانشناسی

چکیده

کاوش‌های باستان‌شناسی تپه سنجر در سال‌های 1386 و 1388 توسط علیرضا سرداری‌زارچی انجام شد. با کاوش لایه‌های مربوط به شوشان جدید2 و شوش الف پایانی در پایین‌ترین لایه‌های گمانه‌های A و F و پیدا شدن قطعات سفالی مربوط به فازهای شوشان میانه جدید و شوشان جدید1 در بررسی‌ها و همچنین موقعیت قرارگیری تپه سنجر در منتهی‌الیه شمالی دشت شوشان، چگونگی برهم‌کنش‌های سفالی تپه مذکور در بُعد منطقه‌ای با محوطه‌های دشت شوشان و در بُعد فرامنطقه‌ای با نواحی پیرامون دشت شوشان که با آن پیوستگی جغرافیایی داشتند مورد توجه قرار گرفت. پرسش مورد نظر در زمینه‌ی مطالعه‌ی سفال‌ها این بود که تغییرات شکل‌گرفته در سفال‌های فازهای شوشان میانه تا شوش الف پایانی در دشت شوشان و مناطق اطراف آن تا چه حد در سفال‌های به‌دست آمده نمود دارد و فرضیات مطرح شده در مورد تحولات دشت شوشان تا چه حد با تغییرات سفالی هم‌خوانی دارند. با توجه به کمبود کاوش‌های انجام شده در فازهای مربوط به اواخر پیش‌ازتاریخ در دشت شوشان طی سال‌های اخیر چنین مطالعاتی به درک جامع‌تر ما از تحولات و برهم‌کنش‌های این منطقه مهم باستان‌شناسی خاورنزدیک کمک بیشتری می‌کنند. مقایسه‌ی منطقه‌ای این سفال‌ها نشان داد که طی فازهای شوشان میانه‌ی جدید تا شوش الف پایانی یکسانی و شباهت زیادی بین فرهنگ‌های سفالی حاکم‌بر دشت بوده است. در بُعد فرامنطقه‌ای نیز فارس در تمام فازهای مورد مقایسه با فازهای معاصر در دشت شوشان که شامل باکون ب2، گپ، باکون A و لپویی هستند، بیشترین شباهت سفالی را با سفال‌های سنجر نشان می‌دهد که این امر نشان می‌دهد در اواخر دوران پیش‌ازتاریخ، منطقه‌ی فارس  نقش اساسی در ایجاد شبکه‏ای پیچیده از نظام اجتماعی-اقتصادی با دشت شوشان داشته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of the Regional and Trans-regional Interactions from the Late Middle Susiana to the Period of the Terminal Susa A Based on the Discovered Ceramics of Tepe Sanjar, Khuzestan

نویسندگان [English]

  • bijan bajoorvand 1
  • Mehdi Mortazavi 2
  • Alireza Sardary Zarchi 3
1 M.A. Graduated of Archaeology, Univeristy of Sistan & Baluchistan
2 Associate Professor, Department of Archaeology in Sistan & Baluchestan University
3 Assistant Professor, Iranian Archaeological Research Center (ICAR)
چکیده [English]

In this Article, the prehistoric ceramics obtained from two seasons of excavation at Tepe Sanjar of Khuzestan are studied to gain a deeper understanding of a mechanism of intercommunication. Two aims of This research are to determine the manner of communication between this site with the important and contemporaneous settlements such as Chogha Mish, Jafarabad, Bandebal and Susa in the Susiana plain firstly, and secondly is to identify this connection between these neighbouring regions in a broader landscape that these areas such as Deh Luran, Bakhtiari Mountain, Fars and Central Zagros are geographically connected to this plain. The period of time that is shown by the ceramics occurred among the middle of the fifth millennium until the early fourth millennium B.C. These ages are known for the periods of development and changing patterns of communication of Susiana inhabitants from the lowlands of Mesopotamia towards the Iranian highland plateau. In regional comparison, it was clear that the painted ceramics of late middle Susiana phase have no earlier traces in older phases of Susiana plain, and from the beginning of this phase, they can be seen in all three sites compared with Senjar ceramics widely and steadily. In the Trans-Regional scale, it was proven that the paints on this phase’s pottery were also seen in the older phases of Deh Luran such as Khazine and Mehme, so they probably penetrated from this region into the Susiana plain, Fars, Bakhtiari Mountains and South areas of Central Zagros. In Late Susiana 1 phase, Bandebal is the only site in the Susiana plain that had pottery findings comparable to the pottery of Tepe Senjar at this age. In Trans-Regional comparisons, it was illustrated that the distribution of potteries of Late Susiana1 phase are more than the previous phase; thus, in Gap phase of Fars, Farokh phase of Deh Luran, Godin IX phase of Central Zagros, and Middle phase of Middle chalcolithic period of Bakhtiari Mountains show the similar cases with the potteries of Late Susiana 1 pottery and so, this study is aiming to establish a pattern of potteries in trans-regional terms. Having scarce similarities with the Susiana plain in Late middle Susiana phase, the northern and western parts of Central Zagros has revealed more connections in this phase. In the phase of Late Susiana 2 in all of four areas, there were more resemblances in the paints and shapes of pottery with Susiana plain. In this period, these interregional interactions have two aspects: this process between Susiana and Deh Luran and Bakhtiari Mountain is decreased and this connection between Susiana and Central Zagros and Fars is increased. Also, the elements of local traditions can be seen in the phase of Terminal Susa A. The Pottery styles in layers 23 and 24 at Acropole area of Susa represented a close relation with Sanjar pottery in terms of texture and shape of their wares. In this aspect, the period of Lapui in the region of Fars had the most relationships with Sanjar potteries, especially according to their shapes. In the area of Deh Luran and Zagros, potteries with the temper of grit and flora are different than the Sanjar potteries that are dissimilar in their textures and compounds; althought there are more similarities between these potteries and Sanjar potteries. The regional comparisons of potteries findings of Tepe Sanjar with the other regions of Susiana plain during the Late middle Susiana to terminal Susa A Period show many similarities and equalities between their cultures that in four phases were investigated. In the interregional scales, the four regions that are Fars, Bakhtiari Highlands, Central Zagros and Deh luran are compared; hence, Fars in every one of their sub-phases including Bakun B2, Gap, Bakun A and Lapoui showed the most cultural interactions with Sanjar potteries, and this matter indicates that the late prehistoric periods of this region had a fundamental role in creating a complicated network of cultural, economic and political relationships with Susiana plain.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tepe Sanjar
  • Middle Susiana
  • Late Susiana
  • Terminal Susa A

مراجع

- باجوروند، بیژن؛ مرتضوی، مهدی؛ سرداری‌زارچی، علیرضا، 1393، «مطالعه‌ی تطبیقی بر هم کنش های منطقه ای و فرامنطقه ای از شوشان میانه جدید تا شوش الف پایانی براساس سفال‌های مکشوف از تپه سنجر، خوزستان»، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، دانشگاه سیستان و بلوچستان (منتشر نشده).
- سرداری‌زارچی، علیرضا، 1388، کاوش‌های باستان‌شناسی تپه سنجر، خوزستان، مجموعه گزارش‌های دهمین گردهمایی بین‌المللی سالانه‌ی باستان‌شناسی ایران، بندرعباس، انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی. زیر چاپ
- سرداری‌زارچی، علیرضا، 1390، «تحلیل پیچیدگی‌های اجتماعی-اقتصادی فرهنگ‌های شمال فارس (اقلید) در دوره‌ی مس‌سنگی براساس کاوش‌های تپه مهرعلی»، رساله‌ی دکتری باستان‌شناسی، دانشگاه تربیت‌مدرس (منتشر نشده)
- صالحی‌کاخکی، احمد، 1386، «بررسی باستان‌شناختی بخش‌های چنار رود و بن رود در حوضه آبخیز زاینده رود»، رساله‌ی دکتری باستا‌ن‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس (منتشر نشده).
- عزیزی‌خرانقی، محمد‌حسین؛ نیشیاکی، یوشیرو؛ و خانی‌پور، مرتضی، 1391 «تاریخ‌گذاری مطلق و نسبی تپه رحمت‌آباد»، ایران نامه، سال 27، پاسارگاد، شماره‌ی 2 و 3، صص: 101-78.
- علیزاده، عباس، 1383، منشأ نهادهای حکومتی در پیش‌از‌تاریخ فارس، تل باکون: کوچ‌نشینی باستان و تشکیل حکومت‌های اوّلیّه، ترجمه‌ی کوروش روستایی، چاپ اول، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری: انتشارات بنیاد پژوهش پارسه پاسارگاد.
- علیزاده، عباس، 1387، شکل‌گیری حکومت عشایری و کوهستانی عیلام باستان، چاپ اول، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان چهارمحال و بختیاری.
- علیزاده، عباس، 1391، «روند پیچیدگی اجتماعی و سیاسی در جهان عیلامی»، پیام‌باستا‌ن‌شناس، شماره‌ی هفدهم، صص: 102-87.
- علیزاده، عباس، 1392، «آمیزش معیشت‌های متضاد و مکمل کشاورزی و دامداری کوچ‌نشینی در جنوب‏غربی ایران»، باستا‌ن‌شناسی ایران، شماره سوم،صص: 41-74.
- زاگارل، الن، 1387، باستان‌شناسی پیش‌از‌تاریخ منطقه بختیاری، ظهور شیوه زندگی در ارتفاعات، ترجمه‌ی کوروش روستایی، چاپ اول، انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان چهارمحال و بختیاری.
- کانال، دنی، 1376، «صفه مرتفع آکروپل شوش، مرکز پژوهش‌های علمی فرانسه»، در: سری مقالات کتاب شوش و جنوب غرب ایران (سیر تکامل اجتماعی و فرهنگی از هزاره هفتم قبل از میلاد تا یورش مغول)، زیر نظر: ژان پرو و ژنویو دلفوس، ترجمه‌ی هایده‌ اقبال، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، صص: 48- 40.
- ملک‌شهمیرزادی، صادق، 1382، ایران در پیش‌از‌تاریخ، چاپ دوم، تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی.
- مورتنسن، پدر، 1388، «بررسی محوطه‌های پیش‌از‌تاریخی کهن در دره هلیلان، لرستان»، ترجمه‌ی سجاد علی‌بیگی و شکوه خسروی، مجله‌ی پژوهش‌های باستا‌ن‌شناسی مدرس، سال اول، شماره‌ی اول، صص: 35-19.
- نوروزی، علی‌اصغر؛ حیدری، محسن؛ و احمدی، خسرو، 1392، «محوطه ساکی آباد در حوضه تالاب چغاخور: شواهدی از استقرار کوچ‌نشینی در دوره مس‌وسنگ در شمال زاگرس جنوبی»، مطالعات باستا‌ن‌شناسی، دوره‌ی 5، شماره‌ی 1، صص: 163- 145.
- هول، فرانک، 1382، باستا‌ن‌شناسی غرب ایران، چاپ دوم، تهران: انتشارات سمت.
 
- Abdi, K., 2002, “Strategies of Herding: Pastoralism in the Middle Chalcolithic Period of the West Central Zagros Mountains”, Ph. D. Thesis, Department of Anthropology, University of Michigan, 2002.
- Alizadeh, A., 2006, The Origins of State Organizations in Prehistoric HighlandFars, Southern Iran: Excavations at Tall-e Bakun, Oriental Institute Publications,Volume 128,Chicago.
- Alizadeh, A., 2008, Choghamish II, The Development of a Prehistoric Regional center in lowland Susiana, Southwestern Iran, Final Report on the last six Seasons of Excavation, 1972-1978, university of Chicago.
- Contenau, G., & Ghirshman, R., 1935, Fouilles de Tepe Giyan, pros de Nehavend, 1931-1932 Librairie orientaliste paul Geuthner,Paris.
- Delougaz, P. P, &. Kantor, J. H., 1996, Chogha Mish: The First five Seasons of Excavations, 1961 – 1971, edited by: A. Alizadeh. Publication 101, 2 vol. Chicago: Oriental Institute of the University of Chicago.
- Dollfus, G., 1971, “Les Fouilles: Djaffarabad de 1969 a 1971”, Cahiers de la delegation archeologique francaise en Iran 1: 17-161.
- Dollfus, G., 1975, “Les Fouilles: Djaffarabad de 1972 a 1974, Djaffarabad , periodes I et II”, Cahiers de la delegation archeologique francaise en Iran 5: 11-222.
- Dollfus, G.,1983, “Djowi et Bandebal: Deux villages de la plaine central du Khuzistan, Iran, V millenaire avant j. -C. , Travaux de 1975, 1977, 1978”, Cahiers de la delegation archeologique francaise en Iran 13: 17-284.
- Dyson, R. H., 1965, “Problems in the relative chronology of Iran, 6000-2000 B. C.”, in: Ehrich, R. Chronologies in Old World Archaeology, Chicago, University of Chicago Press: 215-265.
- Dyson, R. H., 1966, “Excavations on the Acropolis at Susa and the problems of Susa A, B, and C”, Ph.D. Dissertation, Harvard University,
- Egami, N. & Sono, T., 1962, Marv-Dasht II: The Excavation at Tall-i-Gap 1959, Tokyo University Iraq-Iran Archaeological Expedition Reports, 3, Institute of Oriental Culture of the University of Tokyo, Tokyo.
- Egami, N. & Masuda, S., 1962 Marv-Dasht I: The Excavation at Tal-e Bakun 1956, Tokyo University Iraq-Iran Archaeological Expedition Reports, 2, Institute of Oriental Cultureof the University of Tokyo, Tokyo.
- Goff. C. 1963 , Excavations at Tall-i-Nokhodi, Iran, Vol. 1, pp. 43-70.
- Hamlin, C. 1974, “Seh Gabi”, Archaeology, 27: 274- 277.
- Haerinck. E., & Overlaet. B., 1996, The Chalcolithic period Parchinah and Hakalan, The Gent University and the Royal Museums of Art and History, Brussels.
- Henrickson, F, E, 1983, “Ceramic Styles and Cultural Interaction in the Early and Middle Chalcolithic of the Central Zagros, Iran”, Ph.D. Dissertation, Departmant of Antropology, University of Torento.
- Henrickson, F, E, 1985a, “The Early Development Of Pastoralism In The Central Zagros Highlands (Luristan)”, Iranica Antiqua, vol. XX. 1-42.
- Henrickson, F, E, 1985, “An Updated Chronology of the Early and Middle Chalcolithic of the Central Zagros Highlands, Western Iran”, Iran, Vol. 23 pp. 63-108.
- Henrickson, F, E, 1989, Ceramic Evidence for Cultural Interaction between the Ubaid Tradition and the Central Zagros Highlands, Western Iran, In Henrickson and Thuesen, eds. Pp. 369- 404. Copenhagen: Carsten Niebuhr Institute.
- Hole, A. F., Flannery, K. V. & Neely, J. A., 1969, Prehistory and Human Ecology of the Deh Luran Plain, Memoir 1. Ann Arbor: University of Michigan Museum of Anthropology.
- Hole, A. F., Flannery, K. V. & Neely, J. A., 1977, Studies in the Archaeological History of the Deh Luran Plain: The Excavation of Chogha Sefid, Memoirs of the Museum of Anthropology 9. Ann Arbor: University of Michigan.
- Johnson, A, G., 1973, Local Exchang and Early state Development in Southwestern Iran, Anthropological Papers. No. 51, Ann Arbor : University of Michigan Museum of Anthropology.
-  Kouchoukos, N., 1998, Landscape and social change in late prehistoric Mesopotamia, Ph.D. Dissertation, University of Yale.
- Langsdorff, A. & McCown, D. E., 1942, Tall-i-Bakun A: Season of 1932, Oriental Institute Publications, LIX. University of Chicago Press, Chicago.
- Le Brun, A., 1971, “Recherche Stratigraphiques à l’Acropole de Suse (1969 – 1971)”, Cahiers de la Delegation archeologique francaise en Iran (1): 163 – 216, Paris: Paul Geuthner.
- Levine, L., 1975, Excavation At She Gabi, Proceeding of the Third Annual Symposium on Archaeological Research in Tehran, F . Bagherzadeh, ed. Iranian Center for Archaeological Research , Tehran.
- Levine, D, L., & McDonald. M. A., 1977, “The Neolithic and Chalcolithic Periods in the Mahidasht”, Iran, Vol.15, pp.39- 50.
- Levine, L, D. & Young, T. C., 1987, A summary of the ceramic Assemblage of the central western Zagros from the Middle Neolithic to the late third millennium B. C., colloques internationaux CNRS Prehistoirede La Mesopotamie 17-18-19 December 1984, paris.
- Mc Call, K. B., 2009, “The Mamasani Archaeological Survey: Epipalaeolithic to Elamite Settlement Patterns in the Mamasani district of the Zagros Mountains, Fars Province, Iran”, Ph.D. Dissertation, University of Sydney.
- Morgan, J. de.,1900, “Ceramique archaique In Fouilles a Suse en 1897-98 et 1898-99”, by: J.de Morgan, G.Lampre, and G. Jequier, pp. 183-90. Memoires de la mission archeologique de Perse, Recherches archeologiques, Premiere serie, Tome 1. Paris: Ernest Leroux.
- Neely, J. A. & Wright, H. T., 1994, Early Settlement and Irrigation on the Deh Luran Plain, Village and Early State Societies in Southwestern Iran, University of Michigan Museum of Anthropology,. Ann Arbor, Michigan.
- Potts, D. T. & Roustaei, K., 2006, Perspectives on the CulturalSequence of Mamassani’ In: D. T. Potts (ed) The Mamassani Archaeological Project Stage One: A Report on the first two seasons of the ICAR – University of Sydney expedition to the Mamassani District, Fars Province, Iran. Tehran: Iranian Centre for Archaeological Research.
- Steve, M. J. & Gasche, H., 1971, L Acropole de suse, Memoires de la Delegation archdologique francaise en Iran 46, Librairie Paul Geuthner, Paris.
- Wright, H. T., 1981, An Early Town on the Deh Luran Plain: Excavations at Tepe Farukhabad, Memoirs of the Museum of Anthropology 13. Ann Arbio: University of Michigan.
- Wright, H. T. & Johnson, A. G., 1975, “Population, Exchange and Early State Formation in Southwestern Iran”, American Anthropology, 77 : 267 – 89.
- Wright, H. T., Neely, J. A., Johnson, G. A. & Speth, J., 1975, “Early Fourth Millennium Developments in Southwestern Iran”, Iran 13: 129-148.
- Young, T. C. Jr., 1966, “Survey in western Iran 1961”, Journal of Near Eastern studies, 25 A.
- Young. T. C. Jr., 1969, Excavation at Godin Tepe, first progress Report, Royal Ontario Museum, vol. I & II.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار