مطالعه و بررسی منشاء و ساختار سفال های اشکانی (کلینکی) در منطقه‌ی زاگرس مرکزی بر اساس شیوه های آزمایشگاهی (XRF.EDX.XRD.FT-IR)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای باستان شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران

2 عضو هیأت علمی مرکز آموزش عالی میراث فرهنگی

3 استاد گروه فیزیک دانشگاه بوعلی سینا

چکیده

سفال کلینکی نوعی خلاقیت و نوآوری بومی و محلی اشکانیان در منطقه‌ی غرب ایران است که در دوران  میانه (از حدود 150 ق.م. تا پایان سده‌ی اول ق.م.) ظهور کرد و به مرور زمان به مناطق دیگر گسترش یافت. در این مقاله به کمک  پژوهش‌های میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای و هم‌چنین بررسی برخی از مخازن میراث‌فرهنگی استان‌های کرمانشاه، ایلام، لرستان، همدان، کردستان و زنجان با مطالعه‌ی بیش از دویست تکه سفال کلینکی به‌دست آمده از سی‌وشش محوطه‌ی اشکانی، سی‌وشش تکه سفال که دارای شرایط مطلوب جهت آزمایش‌های مورد نظر با حوزه‌ی ‌پراکنش مناسب در حوزه‌ی فرهنگی زاگرس‌مرکزی بود، انتخاب گردید. نیاز به پژوهشی جامع در این بخش و استفاده از جامعه‌ی آماری گسترده، از داشته‌های موجود، جهت جمع‌بندی و بسط موضوع مورد بحث و هم‌چنین جواب به سؤالات و فرضیات باستان‌شناسی از قبیل این‌که آیا سفال‌های کلینکی دارای منشأ یکسانی از جهت جنس و پردازش‌اند؟ و آیا تکنولوژی تولید (فن‌شناسی) این‌گونه سفال، در همه‌ی مناطق یافت‌شده به یک صورت است؟ لازم و ضروری به‌نظر می‌رسد. از این‌رو، سعی گردیده در این تحقیق با انجام بررسی‌های، آزمایشگاهی و تجزیه عنصری این سفال‌ها به شیوه‌های آزمایشگاهی (FT-IR, XRF, XRD, EDX) برای استخراج اطلاعات جدید و مدارک قابل تفسیر، استفاده گردد. از تمامی آزمایش‌های صورت‌گرفته به این نتیجه می‌رسیم که تکنولوژی تولید سفال کلینکی در منطقه یکسان بوده و اختلاف جزئی مربوط به‌شرایط کوره و مواد خام تولیدی است. دمای پخت سفال‌ها مناسب بوده و پیش‌بینی می‌شود که در حدود 900درجه سانتی‌گراد به بالا و در محیط احیاء صورت گرفته باشد. خاک مورد استفاده در ساخت سفال، مرغوب بوده و با توجه به فراوانی سنگ‌های آذرین نفوذی و دگرگونی در گستره‌ی جغرافیایی مورد مطالعه، و بررسی کانی‌های رُسی، قسمت عمده‌ی منشأ خاک استفاده شده در سفال‌های کلینکی از زون سنندج-سیرجان تشخیص داده شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Study and Inquiry About Origin and Structure of Parthian Potteries (Clinky Ware) in the Central Zagros Region Based on Experimental Methods (XRF, EDX, XRD, FT-IR)

نویسندگان [English]

  • Hessameddin Shahidihamedani 1
  • ali asghar mirfatah 2
  • babak zhaleh 3
1 PH.D. Candidate of Archaeology, Islamic Azad Univeristy of Tehran
2 Faculty Member of Educational Centers Cultural Heritage
3 Professor, Department of Physics, Bu-Ali Univeristy of Tehran
چکیده [English]

The Ware are considered as the best cultural criteria in identifying and recognizing families and communities, due to different reasons such as being productive and importing and their application in business goods transportation, and are of great importance in studying various parts of a regional culture on the one hand, and  other regional cultures on the other hand; The Clinky ware is a type of local and common creativity and innovation of Parthians in the western part of Iran, which emerged in the middle ages (from about 150 B.C. to the late of first century A.D.) and was extended to the other regions during later Years. In this study, according to the 200 Clinky ware pieces obtained from 36 Parthian areas, 36 earthenware pieces were selected, which had desirable conditions in order to perform given experiments with appropriate distribution range in the Central Zagros cultural domain (Kermanshah, Ilam, Lorestan, Hamedan, Kurdestan and Zanjan). Since the data contains information about the given piece and could not be solely considered as a perfect archeological evidence. Hence in this study, it has been attempted to provide scientific answers regarding the source and structure of these Potteties by carrying out different field, experimental and component parting analyses of these wares (using FT-IR, XRF, XRD, EDX methods) in order to obtain new information and interpretable evidences, and also to answer archaeological questions and theories of the Parthian Period. According to the proper distribution area of current data and the extent of research, the same similarity was observed in terms of elements and components based on the four experimental FT-IR, XRD, EDX, XRF methods. The accuracy of above tests was verified based on the multiple experiments and their comparison with each other and the observation of similar results. Concerning the mineralogy experiments, it can be concluded that the origin of the soil used in the making of studied earthenwares is the oxidization and the erosion of volcanic and transformed stones in Sanandaj-Sirjan region which extends from the north to the south. The profound amount of Muscovite in Schist and Granite and also the production of the main elements of quartz and Ilite originates from volcanic and the active magmatism of this region. Also, the existence of active magmatism in over thrust Zagros (Ilam and Kermanshah) which is located at the meeting point of Zagros zone and Sanandaj-Sirjan and includes under water volcanic activities during the Mesozoic era along with Ophiolites of Neiriz and Kermanshah, shows a strong volcanic activity and transformation that has the potentials of forming elements obtained from these analyses. Therefore, the soil of this region is similar to the soil observed in Sanandaj-Sirjan zone. In this regard, the presence of Talc can result from both the contact of penetrable igneous masses with Dolomite present in Zagros and contact metamorphism of penetrable igneous rocks in Zagros and Sanandaj-Sirjan. However, with respect to the great amount of penetrable igneous rocks and metamorphism in the studied region and the evaluation of clay elements, the biggest part of the soil used in Clinky wares is from Sanandaj-Sirjan zone. Based on all experiments, we could conclude that the technology of producing Clinky wares is similar in the region and the slight difference is due to the furnace conditions and raw materials. There is no phase difference between gray layer and earthenware surface that implicates on the smoothness of the applied paste in earthenware. Cooking temperature of earthenwares was appropriate and is predicted to be more than about 900°C in the environment. The soil used in making earthenwares was desirable and included Kaolinite clay with iron impurities along with other soil Encklozins including mica and calcite. Overall, what is understood from these diagrams is an indicator of rich textures of Clinky ware silica with some carbonate which categorizes this typical earthenware in cilica clay group.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Clinky Ware
  • Central Zagros
  • EDX
  • XRD
  • XRF
  • FT-IR
- بیوار، ا. ه، 1368، تاریخ ایران از سلوکیه تا فروپاشی دولت ساسانی، ترجمه‌ی حسن انوشه، جلد سوم، قسمت اول، تهران: انتشارات امیرکبیر
- بهنیا، علی، ۱۳۸۸، «بررسی و شناسایی شهرستان قروه»، آرشیو پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
- داوودی، داوود ، ۱۳۸۵، «بررسی و مستندسازی آثار باستانی شهرستان الشتر »، آرشیو پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده) .
- رضایی‌نیا، عباس، 1388، بررسی باستان شناختی دهستان درود فرامان شهرستان کرمانشاه، آرشیو پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
- زارعی، محمدابراهیم؛ و سید یزدی، سید محمد، ۱۳۸۷، «بررسی و شناسایی باستا نشناختی خدابنده»، آرشیو پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
- سجادی، علی، 1383، «فصل اول بررسی و شناسایی و مستندسازی شهرستان کوهدشت»، آرشیو پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
- عالی ابوالفضل، ۱۳۸۵، «فصل دوم بررسی و شناسایی باستان‌شناسی حوضه‌ی آبریز ابهررود»،‌ آرشیو پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
- عالی، ابوالفضل، ۱۳۸۳، «فصل اول بررسی و شناسایی باستان‌شناسی حوضه‌ی آبریز ابهررود»، آرشیو پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
- علیزاده، حسین، ۱۳۸۷، «بررسی و شناسایی باستان‌شناختی فاز 3 شهرستان زنجان»، آرشیو پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
- مافی، فرزاد، ۱۳۸۷، «فصل اول بررسی و شناسایی باستان‌شناسی شهرستان خدابنده»، آرشیو پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
- مترجم، عباس؛ محمدی‌فر، یعقوب،۱۳۸۲، «فصل اول بررسی و شناسایی باستان شناسی شهرستان دهلران، آرشیو پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
- محمدی‌فر، یعقوب؛ عرب، احمدعلی، ۱۳۹۲، «مطالعه ترکیب سفال کلینکی دور ه‌ی اشکانی منطقه‌ی همدان با استفاده از سه روش PIXE,  XRF,  XRD با هدف میزان تشابه و تمایز»، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره‌ی 3، شماره‌ی 4، صص: 57-76.
- محمدی‌فر، یعقوب، 1387، باستا‌ن‌شناسی و هنر اشکانی، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی، تهران.
- محمودیان، حبیب الله، 1389، «بررسی و شناسایی باستان شناسی آثار تاریخی و فرهنگی شهرستان ایام حوز ه‌ی چوار آرشیو، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
- مظاهری، خداکرم، ۱۳۸۵ الف، فصل دوم بررسی و شناسایی شهرستان آبدانان، آرشیو پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
- مظاهری، خداکرم، ۱۳۸۵ ب، فصل دوم بررسی و شناسایی در ه‌ی سیمره، آرشیو پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
- مهدور مجتبی، ۱۳۸۵، «بررسی و شناسایی و مستندسازی شهرستان خر م‌آباد بخش پاپی»، آرشیو پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
- میرفتاح، علی‌اصغر، ۱۳۸۷، «فصل اول بررسی و شناسایی باستان‌شناسی شهرستان ایجرد، آرشیو پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
- نجفی، ارض اله، ۱۳۸۵، «فصل اول باستان شناسی شهرستان طارم علیا»، آرشیو پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
- نصر الهی، صلاح، ۱۳۸۷، «شناسایی و مستندسازی آثار باستانی بخش نمشیر شهرستان بانه»، آرشیو پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
- نوری، نادر، ۱۳۸۹، «بررسی و شناسایی و مستندسازی آثار باستانی شهرستان کامیاران بخش مرکزی»، آرشیو پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
- نوغانی، سمیه؛ امامی، محمدامین، 1390 «ساختار شناسی سفال جلینگی بر اساس مطالعات ارکئومتری»، مطالعات باستان‌شناسی دوره‌ی 3، شماره‌ی 2، پاییز و زمستان، صص: 15-34.
- نیکنامی، کمال‌الدین؛ محمدی‌فر، یعقوب؛ و صراف، محمدرحیم، 1385، «تحلیل باستا‌ن‌شناختی استقرار‌های اشکانی در زاگرس‌مرکزی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دوره‌ی 57، شماره‌ی 2، صص: 180.
- هرمان، جورجینا، 1374، تجدید حیات هنر و تمدن در ایران باستان، ترجمه‌ی مهرداد وحدتی، تهران: انتشارات نشر دانشگاهی.
- هرینگ، ارنی، 1376، سفال ایران در دوره اشکانی، ترجمه‌ی حمیده چوبک، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
هول، فرانک، ۱۳۸۱، «فرهنگ‌های تاریخی اولیه، باستان شناسی غرب ایران»، ترجمه‌ی زهرا باستی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- یوسفوند، نسیم، 1390، «بررسی و تحلیل پراکنش استقرار‌های دوره مس‌وسنگ دشت ملایر»، پایان‌نامه برای دریافت مدرک کارشناسی‌ارشد در رشته باستا‌ن‌شناسی گرایش پیش‌از‌تاریخ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.
 
- Adachi, T., 2005, Considerikg The Regiokal Differences Ik The Parthian Fine Pottery, Al-Rafidak, Vol Xxvi.
- Alavi, M., 1996, “Tectonostratigraphic synthesis and structural style of the Alborz Mountain System in Iran”, Journal of Geodynamics, 21(1), 1–33
- Berberian, M. & King, G., 1981, “Toward a paleogeography and tectonic evolution of Iran”, Canadian Journal of Earth Science, 18, 210–265.
- Haerinck, E., 1983, “La céramique en Iran pendant la période parthe (ca. 250 av. J. C. à ca. 225 après J. C.). Typologie, chronologie et distribution”, Iranica Antiqua Supplé‌ment 2, Ghent,  (bibliography up to 1983).
- Elias, X., 1980, “The formation and formation and consequences of black core in ceramica ware”, Interceram 3, p.380
- James, G. A. & Wynd J.G., 1965, “Stratigraphic nomenclature of Iranian oil consortium agreement area”, American Association of Petroleum Geologists Bulletin, v. 49, no. 12, p. 2182-2245.
- Gaffney, J. S., Marley, N. A. & Jones, D. E., 2012, “Fourier Transform Infrared (FTIR) Spectroscopy”, In: Characterization of Materials, E. N. Kaufmann (Ed.). doi:10.1002/0471266965.com107.pub2.
- Prentice, J. E., 1990, “Geology of Contraction Materials by Chapman and Hall of Topics in the Earth Sciences”, Springer Science & Business Media. Volume 4: 97-101,- Papadopoulou, D., Sakalis, A., Merousis, N., & Tsirliganis, N. C., 2007, “Study of decorated archeological ceramics by micro x-ray fluores-cence spectroscopy”  Nuclear Instruments and Methods in Physics Research Section A: Accelera-tors, Spectrometers, Detectors and Associated Equipment, 580 (1), 743-746.
- Ramli., Z., Rahman, N. H. A., Jusol, A., & Sauman, Y., 2011-b, “X-Ray Diffraction and X-ray Fluorescent Analyses of Prehistoric Pottery Shards from Ulu Kelantan”, American journal of Applied sciences, 8(12),1337.
- Boucharlat, R., 1987, “Les niveaux post-achéménides à Suse, secteur nord. Fouilles de l’Apadana-Est et de la Ville Royale-Ouest (1973-1978),” CDAFI 15, pp. 145-311.
- Sheikholeslami, M. R., 2002, Evolution structurale et métamorphique de la marge sud de la microplaque de l’Iran central: les complexes métamorphiques de la région de Neyriz (zone de Sanandaj-Sirjan), Thèse, université de Brest, 194p
- Stöcklin, J., 1968, “Structural history and tectonics of Iran: a review”, American Association of Petroleum Geologists Bulletin, v. 52, no. 7, p. 1229-1258.
- Veiseh, S., 1994, “Clay bricks properties and production in farsi”, Bulding and Housing Research Center, Publ. No 206, 47-60.
- Waters, Kenneth H., 1974, “The Reign of Trajan, part VII: Trajanic Wars and Frontiers. The Danube and the East”, in” Temporini, Hildegard, Aufstieg und Niedergang der römischen Welt, Principat. II.2, Berlin: Walter de Gruyter, pp. 415–427.