محوطه‌ها و استقرارهای پارتی شمال و شمال غربی استان لرستان.

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه لرستان

2 استاد گروه باستان شناسی دانشگاه تربیت مدرس

3 دکترای باستان شناسی دانشگاه بوعلی سینا

4 دکتری باستان شناسی

چکیده

شهرستان‌های سلسله و دلفان در شمال و شمال‌غربی استان لرستان، از نظر فراوانی و پراکندگی محوطه‌ها و بقایای مربوط به دوره‌ی پارتی دارای اهمیت ویژه‌ای هستند. منطقه‌ی مورد مطالعه در حدفاصل کوه‌های سفیدکوه و گرین واقع‌شده است که بخشی از زاگرس‌مرکزی به‌حساب می‌آید و سیمای محیطی آن شامل دره‌ها، دشت‌‌های میان‌کوهی و کوهستانی با مساحتی بالغ‌بر 4000 کیلومترمربع است. در نتیجه بررسی باستان‌شناختی و براساس داده‌های سطحی درمجموع تعداد 519 اثر و مکان باستانی از دوره‌ی پارینه‌سنگی تا دوره‌ی اسلامی متأخر در این منطقه شناسایی شد که تعداد 307 محوطه از آن‌ها دارای بقایایی از دوره‌ی پارتی بودند. تاریخ‌گذاری این محوطه‌‌ها عموماً براساس داده‌های سفالی (کلینکی، منقوش، لعاب‌دار و ساده‌ی معمولی) انجام‌گرفته است و نتایج به‌دست آمده از بررسی‌های باستان‌شناختی به افزایش استقرارهای پارتی و نیز شیوه‌های گوناگون معیشتی آن‌ها اشاره دارد که با کاوش در محوطه‌های کلیدی می‌توان مدارک بسیار مهمی را برای بازسازی معیشت اقتصادی و شیوه‌ی زندگی ساکنان آن‌ها به‌دست آورد. روش پژوهش در این مقاله به‌صورت میدانی، شاملِ بررسی سیستماتیک منطقه‌ی مورد مطالعه در نمونه‌برداری مواد فرهنگی، و همچنین در مطالعات کتابخانه‌ای استفاده از گزارش‌ها، کتب و مقالات منتشر شده در زمینه‌ی استقرارهای دوره‌ی اشکانی است.  علاوه‌بر این، در این مقاله سعی شده است به پرسش‌هایی از قبیل؛ نحوه‌ی پراکنش استقرارها در دوره‌ی پارتی در این مناطق چگونه بوده است؟ دلایل افزایش استقرارهای پارتی نسبت به دوره‌های قبل و بعد از آن در این مناطق چه می‌تواند باشد؟ علت فقدان استقرارگاه‌های بزرگ مربوط به دوره‌ی پارتی در این مناطق را چگونه می‌توان توجیه کرد؟ پاسخ داده شود. با مطالعات انجام‌شده در طی بررسی مشخص گردید پارتیان در این مناطق حضوری مستمر و پُررنگ داشته‌اند و بیشتر استقرارهای مربوط به این دوره به‌شکل واحدهای روستایی نسبتاً کوچک بوده‌اند و شواهدی از مراکز شهری شناسایی نشد گرچه فقدان این‌گونه استقرارها را می‌توان باوجود استقرارگاه‌های بزرگتری در سایر مناطق زاگرس‌مرکزی توجیه نمود. افزایش محوطه‌ها در دوره‌ی پارتی در این منطقه هم می‌تواند نشانگر تغییرات جمعیتی یا تغییر الگوی پراکنش استقرارها نسبت به دوره‌های قبل و حتی بعد از این دوره باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Parthian Sites and Settlement in North and North Western of Lorestan Province

نویسندگان [English]

  • mousa sabzi 1
  • alireza hejebri noubari 2
  • esmail hemati azandaryani 3
  • mohamad bahrami 4
1 Assistant Professor Department of Archaeology Faculty of Humanities Lorestan University
2 2. Associate Professor, Department of Archeology,Faculty of Humanituies, TarbiatModares University.Iran,
3 Bu-Ali Sina UniversityWebsiteDirections
4 lorestan university
چکیده [English]

Abstract
Selseleh and Delfan counties located in the North and North West of Lorestan are very important with having Sites and remains of Parthian period. Abundance and dispersion of these Sites is the demonstrative of this area in Parthian period. The studied area is located in the divide of Sefidkouh and Garrein which is a part of central Zagros and its environment appearance includes Valleys, Mountain plains and mountainous with a land – measurement amount to 4000 Km square. According to Archaeological studies and surface data there have been found about 519 ancient monument and sites from Paleolithic to recent Islamic period in this area which 307 of them had remains of Parthian period. Although a number of temporary Sites are probably nameless. Dating of These Sites is generally accomplished based on the surface data (Clinky- painted – glazed and simple) and acquired results from archaeological studies allude to Parthian settlements and their different living methods that it can be acquired very important documents to reconstructing economic and living methods of their aboriginal according to digging in the main Sites. In addition, in the present paper, it has been attempted to address several questions including: how have the settlements been distributed during the Parthian period in these regions? What could have been the reasons for the increase of Parthian settlements compared to the previous and later periods in these areas? How can the lack of large-scale settlements of the Parthian period in these regions be explained? Dispersion appearance of these ancient Sites also indicates that the most of the settlements in this area have been in the form of relatively small rural units. Although in this area there are not any evidences of urban centers – but acquired results from the study demonstrates the continual and effective presence of Parthians in the area.
Keywords: Archaeological Survey, Parthian, Selseleh and Delfan, North and North Western Lorestan.
 
Introduction & Method
North and northwest of Lorestan are considered among the highland areas of this province, in most parts of which archaeological activities have not still been accomplished, although some areas of this region have frequently been considered by archaeologists, and in this regard they are considered among the less known regions or sometimes unknown regions. Undoubtedly, due to having rich environmental potentials, the study region has had abundant capacities for the settlement of human communities from the past time, including the Parthian period to this date, and according to high environmental potentials and the importance of neighboring areas, it has been of great importance in archaeological research. Almost all the Parthian-related sites in the study region lack the architectural remains and monuments, and apart from pottery pieces, no other remains have been observed, which is why the dating of these sites has been conducted based on pottery data. In general, it can be argued that the pottery of the study region in the Parthian period has been influenced by known patterns which have been common in the western part of the country. The most important point is that settlements of the Parthian period in this region are relatively dense, and it is interesting to note that today, like the Parthian period, one can see the density of settlements in this region. 
Finally, it should be stated that according to the surveys performed, the density of the sites are mostly seen in intermountain plains of Aleshtar and Nourabad, which are among the most important intermountain plains of the Zagros Mountain Range. These are relatively small plains and are very cold during the winter season, and on the other hand, these plains have limited natural resources due to their small sizes, and it is unlikely that all the sites have been residential throughout the year, and therefore, a large number of them should be classified as temporary settlements. In general, during the Parthian period in the study region, the number of sites and population have significantly increased compared to the previous periods. And in this period, apart from the regions which had been inhabited before the Parthian period, other settlements were formed in other parts of the region, and the present study seeks to answer the following questions: 1- How have the settlements been distributed during the Parthian period in these region? 2- What could have been the reasons for the increase of Parthian settlements compared to the previous and later periods in these areas?  3- How can the lack of large-scale settlements of the Parthian period in these regions be explained?
 
Discussion
The investigated works in the study region can be divided into ancient sites and mounds, nomadic sites, cemeteries, caves, shrines, roads, castles, bridges, buildings and stone structures that in general, based on the samples (including coins, pottery and stone tools) obtained from the surface of the mounds and sites, they belong to different periods ranging from the Paleolithic era to the present time; however, during the survey no evidence representing the remnants of the cities, dams, cisterns, etc. was observed. It should be noted that most of the identified Parthian sites in the region are less than three hectares, which should be considered as small villages, though this can be indicative of the lack of planning and organizing the population of the region’s inhabitants. In terms of environmental landscape, the study region includes valleys, intermountain plains, (extending along the north-west-south-east direction) and mountains. In the archaeological literature, this region is part of Pishkouh district of Lorestan province, which has abundant potentials in archaeological studies. Due to its suitable natural features, such as rich water resources and favorable agricultural lands, lush meadows, as well as its special connecting position it is considered as one of the most important regions of western Iran. The average total height of the settlements identified in this period relative to high seas is about 1702 meters, and the average area of these settlements is about 1.4 hectares, while the average distance between the sites and the existing water resources is about 218 meters. It is noteworthy that from a total of 307 identified Parthian sites, 19.54% of them exclusively belonged to the Parthian period, 27.68% had the works and remains of the Parthian period and the preceding periods, 22.42% had works and remains belonging to the Parthian period and the subsequent periods, and 30.29% of the total sites had remains belonging to pre-Parthian eras, Parthian and post-Parthian periods. It should be reminded that most of the sites identified during the survey in mountainous areas are regarded as seasonal settlements.
 
Conclusion
Due to the unique characteristics of their natural resources and factors, the cities of Selseleh and Delfan have traditionally paved the way for various human activities, such as agriculture and livestock, which have led to formation and prosperity of many settlements and monuments in these areas, so that according to surface archaeological evidence, the continuity of settlements from the Paleolithic Era to the present time is seen. Therefore, during our survey, a total of 519 works (remains) were identified, from among which 307 sites had remains related to the Parthian period. In general it can be stated that the increase of Parthian sites in this region may have been due to population growth (because population growth sometimes causes people to use areas that are not environmentally desirable and then they inhabit in them), the long-standing (about 500 years) Parthian rule, the multiplicity of seasonal movements, productivity, and easy access to resources, and finally the stability of the region in terms of political, economic, and physical status. Also, the lack of large and central sites in this region during the study period probably indicates an administrative vacancy in the region, although the absence of such settlements can be explained by the presence of larger settlements in other areas such as Kermanshah, Nahavand, Harsin and Malayer

کلیدواژه‌ها [English]

  • Archaeological survey
  • Parthian
  • Selseleh and Delfan
  • North and North Western Lorestan
-آذرنوش، مسعود؛ شریفی، علی؛ و نوروزی، آصف، 1392. «معرفی و دسته‌بندی سفال‌های اشکانی به‌دست‌آمده از کاوش‌های دور دوم تپه هگمتانه»، در: مجموعه مقالات باستان‌شناسی و تاریخ شهر همدان به‌مناسبت یک‌صدمین سالگرد کاوش در همدان، به کوشش: علی هژبری، پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، تهران، صص: 188-173.
- اسماعیلی، خدیجه، 1379. فهرست نقاط جغرافیایی استان لرستان. سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان لرستان: خرم‌آباد.
- ایزدپناه، حمید، 1376. تاریخ جغرافیایی و اجتماعی لرستان. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- افشاری، لیلا؛ و نقشینه، امیرصادق، 1393. «توصیف، طبقه‌بندی و تحلیل گونه‌شناختی سفال‌های دوره‌ی اشکانی گورستان سنگ‌شیر همدان»، فصلنامه‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، پاییز و زمستان، دوره‌ی ۴، شماره‌ی 7، صص: 113 - 132.
- بیک‌محمدی، خلیل‌الله؛ و نظری‌ارشد، رضا، 1396. «تحلیل تأثیر زمین‌سیما در شکل‌‌گیری، پراکنش و افول استقرارهای دوره‌ی اشکانی شهرستان تویسرکان مبتنی‌بر بررسی‌ باستان‌شناختی». فصلنامه‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، تابستان، دوره‌ی 7، شماره‌ی 13، صص: 103-122.
- خسرو زاده، علیرضا؛ و عالی، ابوالفضل، 1383، «توصیف، طبقه‌بندی و تحلیل گونه شناختی سفال‌های دوران اشکانی و ساسانی منطقۀ ماه‌نشان(زنجان)». مجموعه مقالات همایش بین‌المللی باستان‌شناسی ایران: حوزه‌ی شمال‌غرب، به‌کوشش مسعود آذر نوش، صص: 71-45.
- خسروزاده، علیرضا؛ عالی، ابوالفضل؛ کنت، درک؛ و پرستمن، ست، 1385، «کهور لنگر چینی: بندرگاهی اشکانی بر ساحل خلیج‌فارس». در: گزارش‌های باستان‌شناسی 5، پژوهشکده باستان‌شناسی، صص: 71-55.
- خسروی، لیلا، 1389. «بررسی و شناسایی حوضه‌ی آبگیر سد تنگ معشوره لرستان». پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- داودی، داود، 1385. «بررسی، شناسایی و مستندسازی آثار باستانی شهرستان الشتر(دهستان‌های فیروزآباد، یوسفوند و قلعه مظفری)». آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی استان لرستان (منتشر نشده).
- داودی، داود، 1385. «بررسی، شناسایی و مستندسازی آثار باستانی شهرستان الشتر (دهستان‌های فیروزآباد، یوسفوند و قلعه مظفری)». آرشیو ادارۀ کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان لرستان(منتشرنشده).
- داودی، داود 1386. «بررسی، شناسایی و مستندسازی آثار باستانی شهرستان الشتر (دهستان دوآب)». آرشیو ادارۀ کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان لرستان (منتشر نشده).
- رهبر، مهدی؛ و علی بیگی، سجاد، 1390، «گزارش پژوهش‌های باستان‌شناختی به‌منظور مکان‌یابی معبد لائودیسه در نهاوند». مجله پیام باستان‌شناس، سال هشتم، شماره پانزدهم، صص: 133- 160.
- سبزی‌دوآبی، موسی؛ هژبری‌نوبری، علیرضا؛ خادمی‌ندوشن، فرهنگ؛ و موسوی‌کوهپر، سید مهدی، 1392، «بررسی و تحلیل الگوی استقراری دشت خاوه در دوره‌ی اشکانی». مجله جامعه‌شناسی تاریخی، دانشگاه تربیت‌مدرس، دوره‌ی 5، شماره‌ی 2، پاییز و زمستان 1392، صص: 145-169.
- سبزی‌دوآبی، موسی، 1388. «گزارشات پرونده‌های ثبتی و تعیین حریم شهرستان دلفان». مرکز اسناد سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان لرستان، (منتشرنشده).
- سبزی‌دوآبی، موسی، 1389، «گزارشات پرونده‌های ثبتی و تعیین حریم شهرستان دلفان». مرکز اسناد سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان لرستان (منتشر نشده).
- سجادی، علی، 1377. «گزارش بررسی و شناسایی شهرستان الشتر 77-1376». آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان لرستان (منتشرنشده).
- سجادی، علی، 1377. «گزارش بررسی و شناسایی شهرستان الشتر 77-1376». آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی استان لرستان، (منتشرنشده).
- شهبازی، سیاوش، 1381. «بررسی باستان‌شناختی استقرارهای دوره اشکانی در زاگرس‌مرکزی (منطقه نورآباد لرستان)». پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد، دانشگاه تربیت‌مدرس، به راهنمایی: دکتر فرهنگ خادمی‌ندوشن، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
- طلایی، حسن؛ سعیدی‌هرسینی، محمدرضا؛ و چایچی امیرخیز، احمد، 1385. «گزارش مقدماتی بررسی الگوهای استقراری عصر مفرغ دشت نهاوند(سرچشمه گاماسیاب)»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه تهران، دوره‌ی 57، شماره‌ی 5، صص: 47-65.
- عبدالهی، مصطفی؛ و سرداری‌زارچی، علیرضا، 1385. «گزارش مقدماتی فصل اول بررسی و شناسایی شهرستان ازنا». مجموعه مقالات همایش بین‌المللی باستان‌شناسی ایران: حوزه‌ی غرب، کرمانشاه، صص: 47-60.
- علی‌بیگی، سجاد، 1389، «از سرگیری پژوهش‌های باستان‌شناسی در محوطه پارتی بیستون». پژوهش‌های باستان‌شناسی مدرس، سال دوم، شماره‌ی سوم، صص: 70-39.
- علیزاده، عباس، 1383، تئوری و عمل در باستان‌شناسی. چاپ دوم، تهران: انتشارات میراث‌فرهنگی کشور، پژوهشکده‌ی باستانشناسی.
- غلامی، کیارش، 1392، سکه‌های اشکانی. تهران: موسسه فرهنگی انتشاراتی پازینه.
- کلایس، ولفرام، 1385الف، «محوطه‌ی معروف به دامنۀ پارتی»، در: بیستون کاوش‌ها و تحقیقات سال‌های 67-1963. ترجمه‌ی فرامرز نجد سمیعی، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، معاونت فرهنگی و ارتباطات، اداره کل امور فرهنگی، صص: 105- 120.
- گاراژیان، عمران، 1380. «گزارش مقدماتی نخستین و دومین فصل بررسی و شناسایی نورآباد دلفان». سازمان میراث‌فرهنگی کشور (منتشر نشده).
- گاراژیان، عمران، 1381، «گزارش مقدماتی سومین فصل بررسی و شناسایی نورآباد دلفان»، سازمان میراث‌فرهنگی کشور (منتشر نشده).
- گاراژیان، عمران؛ عادلی، جلال؛ و پاپلی‌یزدی، لیلا، 1384، «الگوی استقرار در دشت خاوه و منطقه میربگ زاگرس‌مرکزی: بر اساس بررسی‌های باستان‌شناسی منطقه».  مجله پیام باستان‌شناس، سال دوم، شماره‌ی چهارم، پاییز و زمستان، صص: 58-21.
- محمدیان، محمدرضا، 1393، «بررسی و شناسایی آثار باستانی دهستان کاکاوند شهرستان دلفان». سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، (منتشرنشده).
- محمدی‌فر، یعقوب، 1384، «بررسی و تحلیل آثار و استقرارهای اشکانی در زاگرس‌مرکزی». رساله‌ی دکترا، به راهنمایی: محمدرحیم صراف، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس (منتشر نشده).
- محمدی‌فر، یعقوب، 1386، «نگاهی به دستاوردهای طرح پژوهشی بررسی باستان‌شناسی شهرستان صحنه»، مجله مطالعات ایرانی، شماره‌ی 11، صص: 173 - 195.
- نوروز‌زاده‌چگینی، ناصر، 1372، «هیأت هولمز نخستین فعالیت‌های باستان‌شناسی در لرستان». مجله باستان‌شناسی و تاریخ، سال 7، شماره‌ی 14، صص: 114-97.
- هرینک، ارنی، 1376، سفال ایران در دوران اشکانی. ترجمه‌ی حمیده چوبک، سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
- هول، فرانک، 1352. دوره‌ی پیش‌ازتاریخ در جنوب‌غربی ایران: لرستان، ترجمه‌ی سکندر امان‌اللهی‌بهاروند، خرم‌آباد: چاپ دانش.
 
- Adams, R. M., 1962, “Agriculture and Urban Life in Early Southwestern Iran”. Science 136, Pp: 109-22.
- Alibaigi, S.; Niknami, K. & Khosravi, Sh., 2012, “The Location of the Parthian City of Bagistan in Bisotun, Kermanshah: A Proposal”, IranicaAntiqua, Vol. XLVII, Pp 117-131.
- Carter, E., 1971, Elam in the Second Millennium B.C: The Archaeological Evidence Un Published Doctoral Dissertation. Department of Near Eastern Languages and Civilization, The University of Chicago. Chicago.
- Conteanau. G, & Ghirshman. R., 1935, Fouilles de Tepe Giyan, pres de nehavand libraire orientaliste Paul geuthner, Paris.
- Goff, C., 1968, “Luristan in the first half of the first millennium B.C.”, Iran. No. VI, pp: 105 -134.
- Goff, C., 1970, “Excavation at Babajan Tepe, 1968, Third Preliminary report”, Iran, NO. 8, Pp 141-156.
- Goff, C., l 1971, “LURISTAN before the Iron age”, Iran, NO. IX,pp 131-152.
Haerinck, E., 1983, “La céramique en Iran pendant la période parthe (ca. 250 av. J. C. à ca. 225 après J. C.)”. Typologie, chronologie et distribution (Iranica Antiqua Supplement 2).
- Hole, F., 1987, “Iranian Archaeology Problems”. In: F. Hole (ed.), Archaeological Perspective on Western Iran, Washington: Smithsonian Institution Press.
- Hubbard, R., 1990, “The Carbonized Seeds from Tepe Abdul Hosein: Results of Preliminary Analysis”, In: J. Pullar (ed.), Tepe Abdul Hosein, BAR International Series 563.
- Johnson, Gr. A., 1973, Local Exchang and Early State Development in Southwestern Iran. Anthropological Paper 51, Museum of anthropology. University of Michigan. Ann Arbor.
- Keall, E. J. & Keall, M. J., 1981, “The Qal,eh-I Yazdigird Pottery: A Statistical Approach”, Iran, no. XIX, Pp 33-80.
- Kleiss, W., 1970, “Zur topographie des «Partherhanges»”, in Bisutun (Tafel 65-76), pp. 133-168, in: Archaeologische Miteilungen Aus Iran, Neue Folg Band 3.
- Schmidt, E. F., 1938, The Second Holmes Expedition to Lorestan, Bulletin of the American Institute for Iranian Art and Archaeology V: 3.
- Solecki, R. L. & Solecki, R. S., 1983, “Late Pleistocene, Early Holocene Traditions in the Zagros and the Levant”, In: T.C. Young, PH. Smith and P. Mortensen (eds.), The Hilly Flanks and Beyond: Essay on the Prehistory Southwestern Asia Presented to Robert J. Braidwood, Studies in Ancient Oriental Civilization 36, Oriental Institute.
- Stein, A., 1940, Old Routes of Western Iran, London.
- Stronach, D., 1969, “Excavations at Tepe Nush-I Jan1967”. Iran, no. VII, pp. 1-20.
- Stronach, D., 1974, “Achaemenid Village I at Susa and the Persian Migration to Fars”. Iraq 36. pp. 239-248.
- Wenke, R. J., 1987, “The Archeology of Western Iran, settlement and society from prehistoric to the Islamic conquest”. ed: Frank Hole; Washangton D.C.: Smith Sonian Instituation Press, PP 251-282.
- Wright, H. T., (ed.), 1979, Archaeological Investigation in Northeastern Xuzestan, 1976. Technical Reports of the Museum of Anthropology 10. The University of Michigan. Ann Arbor.
- Young, T. C., 1966, “Survey in Western Iran, 1961”. Journal of Near Eastern Studies 25, pp.232-233.
- Young, T. C., 1975, “Kangavar Valley Survey”, Iran, NO 3, PP 23-30.