تأملی دوباره بر دوره ‫بندی ساخت مسجد جامع شهر یزد ‬‬‬براساس اسناد مکتوب و یافته‫ های باستان‫ شناسی ‬‬‬‬‬‬(از ابتدا تا قرن ششم هـجری قمری)*

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه بوعلی سینا

2 اســـــتادیار گـــــروه ایران شناسی دانشگاه بوعلی سینا.

3 دانشجوی دکترای باستان شناسی دانشگاه تهران.

4 کارشناس ارشد باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد.

چکیده

مسجد جامع شهر یزد، یکی از بناهای مهم تاریخی کشور می‌باشد که در طی دوره‌ی هزارساله توسط حکومت‌های مختلف گسترش یافته است. متون محلی یزد به شکل‎گیری این مسجد در طول دوره‎های مختلف اشاره دارند که در هر دوره بخش‌هایی تکمیل یا به آن اضافه شده است. ماکسیم سیرو، یکی از اولین کسانی است که تحقیقات جامعی را درباره‌ی این بنا انجام می‎دهد که منبعی برای پژوهشگران بعدی می‎شود؛ او چهار دوره برای شکل‎گیری بنای اولیه‌ی مسجد جامع ارائه می‌کند که با گفته‌های متون و داده‌های باستان‌شناسی تناقض دارد. لذا این پژوهش سعی دارد به بازنگری در دوره‌بندی تاریخی ساخت این بنا بپردازد. برای تحقق این هدف، در ابتدا به مطالعات کتابخانه‌ای و گردآوری اطلاعات تاریخی لازم به‌ویژه از متون محلی یزد پرداخته شده و سپس داده‌های حاصل از کاوش‌های باستان‌شناسی در کنار متون تاریخی مورد تجزیه تحلیل قرار گرفت. مهم‌ترین سؤالات مطرح‌شده عبارتند از: 1. آیا می‌توان وجود آتشکده در محل فعلی مسجد جامع را اثبات کرد؟ 2. با توجه به داده‌های موجود، ساخت مسجد جامع یزد به چه دوره‌ای باز می‌گردد؟ نتایج به‌دست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که هیچ‌گونه شواهدی مبنی‌بر وجود آتشکده در شالوده‌ی بنای مسجد جامع یزد وجود ندارد؛ همچنین می‎توان سه دوره‌ی ساخت را برای این بنا در نظر گرفت؛ در دوره‌ی اول، علاءالدوله کالنجار به ساخت مسجدی اقدام می‎کند که در متون یزد هم از آن به‌عنوان «مسجد جامع عتیق» و هم «مسجد جامع قدیم» یاد شده است. در دوره‌ی دوم، علاءالدوله گرشاسب الحاقاتی را به مسجد ساخته‌شده توسط علاءالدوله کالنجار اضافه می‌کند؛ همین امر سبب شده متون محلی، وی را نیز به‌عنوان یکی از سازندگان مسجد معرفی کنند. در دوره‌ی سوم، جماعتخانه‌ی دختران در کنار مسجد قدیم یا عتیق ساخته می‌شود و بانیان نیز بقعه‌ای را در کنار آن جهت مدفن خود بنا می‎کنند که مدفن آن‌ها امروزه نیز موجود است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Re-thinking About the Construction Periodization of the Jameh Mosque of Yazd Based on the Written Documents and Archaeological Data (From the Beginning to the 6th Century AH)

نویسندگان [English]

  • mohammad ebrahim zarei 1
  • seyed fazlollah mirdehghan 2
  • hamid azizi 3
  • ebrahim kazem nezhandasl 4
1 Department of Archaeology, Bu-Ali Sina University, Hamedan, Iran
2 phd candidate
3 P.H.D in Archaeology
چکیده [English]

Abstract
Yazd Jameh Mosque is one of the most important historical buildings of the country. The local texts of Yazd refer to the formation of this mosque during different periods, that some sections are completed or added to which in each period. Maxime Siroux is one of the first individuals carried out a comprehensive research on this building. He presents four periods for formation of the first mosque building that contradicts the statements of archaeological texts and data. Therefore, this research attempts to review the historical period of construction of this building. In order to achieve this purpose, library studies and collection of the historical information, especially from the local texts were addressed and then the data resulted from the archaeological excavations were analyzed along with historical texts. The most important questions are: 1. Is it possible to prove the presence of a fire temple in the mosque place? 2. Given the available data, which period the Yazd Jameh Mosque returns to? The results of archaeological excavations show that there is no evidence that there has been a fire temple in the basement of building of the Jameh mosque of Yazd; three construction periods can also be considered for this building; In the first period, Aladdoleh Kalanjar tried to build a mosque that is mentioned in the Yazd texts as the both ancient (Atiq) mosque and the old mosque. In the second period, Aladdoleh Garshasb added some extensions to the mosque constructed by Aladdoleh; this led him to be introduced as one of the constructors in the local texts. In the third part, a condominium for girls was built alongside the old or the ancient mosque, and the constructors also built a monument next to which for their burial, which is also available today.
Keywords: Jameh Mosque of Yazd, The Mosque Dateline, Local Texts and Resources, Archeological Evidences, Poetry.
 
Introduction & Method
Jameh Mosque of Yazd is one of the most important historical buildings of Yazd city. There are many ambiguities about the situation and the early periods of construction of it, as there are contradictions, in some aspects, in the local texts in this regard. The repairs made in the 1330s are another factor provoking the existing ambiguities, that no detailed report on which is presented, in addition that some parts of the mosque were eliminated completely, which seemed to be older than the rest. This research attempts to review the periodization of construction of the first buildings of the Jameh Mosque by the historical-analytical-descriptive method. Therefore, the following questions have been raised:  1. Is it possible to prove the presence of a fire temple in the mosque place? 2. Given the archeological evidences and the local texts in Yazd as well, which period the the Yazd Jameh Mosque early construction returns to? One of the comprehensive researches about the Jameh Mosque in Yazd is the Maxime Siroux’s treatise, due to the destruction of the early mosque’s buildings, it can be a great help in understanding the mentioned works. He proposed four periods for construction of the early Jameh mosque buildings in Yazd. According to his periodization, in the first period there was a fire temple of the Sassanid period at the current position of the mosque and in the Gonbad Khane section, which was completely destroyed in the first century AH and after the arrival of the Muslims.  He expresses this view according to the oral tradition commonly used by people. In the second period, a mosque with a Boomosllim plan is built in this current position. He stated that its revolution and construction dates back to the era of Laith Saffari. The mosque extended during Kakuyids, which can be considered as the mosque’s third construction period. In the forth proposed period, daughters of Faramarz ibn Ali Garshasb built a condominium next to the Kakuyid mosque and created a monument beside which for their burial that until the 9th century AH. But this period cannot be accepted according to the evidence and the statements of local texts as well.
 
The process of formation of the Jameh mosque with respect to the historical texts
According to local texts, the first ruler of Kakuyids is Aladdoleh Kalanjar. He had four colonels who built the Jumea (Friday) Mosque in the city; the writer mentions the mosque building as well, but introduces the Aladdoleh Kalanjar as the mosque constructor. Except the old Jumea (Friday) Mosque, local texts of Yazd address another mosque that was built by Aladdoleh Garshasb ebne Faramarz enbe sultan Aladdoleh Kalanjar which was known as the ancient (Atiq) mosque. This mosque was persistent and used by the people until the Safavid period. The writer also points to the three doors to enter the mosque. He also notes that the ancient mosque and the new mosque, later established by Sayed Roknaldin, were connected to each other. Here, some points are worth mentioning:
1. As the writer points out, the ancient mosque had three doors, each of which was known as a name.
2. With the careful observation in the local texts, it can be seen that the both ancient and old Jameh mosques refer to the same building. Mostofi Bafqi attributes the construction of the old Juma mosque to Aladdoleh Garshasb, but he points out that this mosque is also famous for the ancient (Atiq) mosque. In another place, he stated Aladdoleh Kalanjar as the constructor of the same ancient Jameh mosque. In addition to attributing the construction of the mosque to Aladdoleh Garshasb, the writer refers to the construction of a monument that is located next to the old Jameh mosque and introduces Aladdoleh Kalanjar as the mosque’s constructor. He made the same statements for the mosque constructed by Aladdoleh Garshasb, which is also known as the Atiq mosque according to him. On the Southwest front of the summer nave (shabestan), there is an area where the graves of girls are evident. Next to these graves, the remnants of this condominium can still be seen. Also, there is no evidence of Sassanid period in the archaeological remains.
 
Conclusion
The mosque of Yazd, due to its great importance, has always been of interest to the researchers, each of which somehow wants to study of one of its features. Among which, some of them have studied the history of its construction and have made many speculations about which; But their periodization can not be accepted. Because of the archaeological excavations, there was no evidence on the existence of a fire temple. Therefore, the following periodization can be suggested for the early buildings of Yazd Jameh Mosque:
The first period: In the first period, Aladdoleh Kalanjar attempts to build a mosque, possibly by his colonels; Because Ja’fari refers to the construction of the mosque by them.
Second period: The second period is a period that Aladdoleh Garshasb added some extensions to the mosque (probably between 504 and 527 AH) and expanded it; because his extensions are made in a masque that Aladdoleh Kalanjar is introduced as the constructor of which according to the the constructor’s text.
Third period: In 536 AH, the girls’ condominium was built next to the old or the ancient mosque, and the constructors also built a monument alongside which for their burial, where their graves are still in the vicinity of the newly built nave (shabestan).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Jameh Mosque of Yazd
  • The Mosque Dateline
  • Local Texts and Resources
  • Archeological Evidences
  • Poetry
- آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان یزد.
- آزموده، مریم؛ و کارگر، مجتبی، 1391، مسجد جامع کبیر یزد. به‌کوشش: حسین مسرت، یزد: انتشارات اندیشمندان یزد.
- آیتی، عبدالحسین، 1317، تاریخ یزد یا آتشکده یزدان. یزد: چاپخانه گلبهار، چاپ اول.
- ابن‌حوقل، 1345، صورة‌الارض. ترجمه و تصحیح: دکتر جعفر شعار، تهران: مؤسسه‌ی انتشارات امیرکبیر.
- اسلامی، فاطمه؛ و اژدر، سوسن؛ و خدایی، سید علی‎اکبر، 1388، شاهکار فیروزه کویر. چاپ اول، انتشارات ورای دانش.
- اصطخری، ابواسحاق، 1373، مسالک‌والممالک. ترجمه‌ی اسعد بن عبدالله تستری، به‌کوشش: ایرج افشار. تهران: مجموعه انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
- افشار، ایرج، 1374، یادگارهای یزد. جلد 2، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- بارتولد، واسیلی ولادیمیرووى، 1358، تذکره جغرافیایی ایران. ترجمه‌ی حمزه سردادور، انتشارات توس، چاپ دوم.
- جعفری، جعفربن محمد، 1389، تاریخ یزد. به‌کوشش: ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- جندقی یزدی، علی، 1327، «مسجد جامع یزد». مجله یغما، سال اول، شماره‌ی دوم، صص: 83-78.
- جودکی‌عزیزی، اسدالله؛ موسوی‌حاجی، ‌سید رسول؛ و واثق‌عباسی، زهیر، 1394، « پژوهشی در سیمای شهر یزد در سده‌های نخستین دوره‌ی اسلامی». مجله پژوهش‌های تاریخی، سال 51، دوره‌ی جدید، سال 7، شماره‌ی 3 (پیاپی 27)، صص: 56-39.
- جودکی‌عزیزی، اسدالله؛ موسوی‌حاجی، سید رسول؛ شهبازی، اشکان؛ و رضازاده، اسحاق، 1394، «مسجد شیخی‌ها، بنایی ناشناخته در شارستان کهن یزد». فصلنامه‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دانشگاه بوعلی‌سینا، دوره‌ی 5، شماره‌ی 9، صص: 195-206.
- حسینی‌یزدی، سید رکن‌الدین، 1341، جامع‌الخیرات. به‌کوشش: محمد تقی دانش پژوه و ایرج افشار، تهران.
- حسینی‌یزدی، سید رکن‌الدین، 1407 ه‍.ق، وقف‌نامه جامع‎الخیرات. ترجمه‌ی جعفر غضبان، یزد: اداره کل حج اوقاف و امور خیریه استان یزد.
- خادم‎زاده، محمدحسن، 1384، مساجد تاریخی شهر یزد. یزد: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان یزد.
- خادم‎زاده، محمدحسن، 1386، محلات تاریخی شهر یزد. تهران: نشر سبحان نور با همکاری سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد.
- خادم‎زاده، محمدحسن، 1387، معماری دوره‌ی آل‎مظفر یزد. تهران: نشر همپا، با مشارکت سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان یزد.
- دهقان‌چناری، مهران، 1390، مسجد جامع یزد شاهکاری ماندگار. یزد: انتشارات محمد هادی.
- شواتس، پاول، 1372، جغرافیای تاریخی فارس. ترجمه‌ی جهانداری کیکاوس، چاپ اول، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- کاتب، احمد بن حسین بن علی، 1345، تاریخ جدید یزد. به‌کوشش: ایرج افشار، تهران: فرهنگ ایران زمین.
- کاظم‌نژنداصل، ابراهیم، 1384، «گزارش فصل اول کاوش و گمانه‎زنی بافت تاریخی شهر یزد»، یزد: آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد  (منتشر نشده).
- کاظم‌نژند، ابراهیم؛ و میردهقان‌اشکذری، سید فضل‎اله، 1392، «پیگردی و گمانه‎زنی مسجد جامع شهر یزد». چکیده مقالات سمینار یکروزه مباحث باستان‌شناختی هنر، تهران: فرهنگ و تمدن اسلامی، سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.
- گلشن، صدیقه، 1377، «بناهای اولیه مسجد جامع کبیر یزد». مجله صفه،  سال 8، شماره‌ی26، صص: 119-94.
- سجادی، صادق؛ و آل‌داود، سید علی، 1368، «آل‌کاکویه»، در: دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی جلد 2، زیر نظر: سید محمدکاظم موسوی‌بجنوردی، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، صص: 115 - 107. 
- لسترنج، گای، 1386، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمه‌ی محمود عرفان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- مستوفی بافقی، محمد مفید، 1385، جامع مفیدی. جلد 1، 2 و 3، به‌کوشش: ایرج افشار، تهران: انتشارات اساطیر.
- مرتضایی، محمد؛ و مردهقان، سید فضل‌الله، 1393، «بازنگری در جایگاه شهر یزد در دوران صدر اسلام با تکیه‌بر اسناد مکتوب و داده‌های باستان‌شناسی». فصلنامه‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دانشگاه بوعلی‌سینا، سال 4، شماره‌ی 6، صص: 174-159.
- همتی‌زندریانی، اسماعیل؛ خاکسار، علی؛ و شعبانی، محمد، 1396، «بررسی و تحلیل سفال‌های دوره‌ی اسلامی مجموعه‌ی معماری دست‌کند زیرزمینی سامن ملایر». فصلنامه‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دانشگاه بوعلی‌سینا، شماره‌ی 13، دوره‌ی هفتم، صص: 189-206.
 
- Bivar, A. D. H., 2000, Excavation at Ghubayra Iran, School of Oriental and African Studies, University of London
- Siroux, M., 1947, “La Masjid-e-Djum'a de Yezd”. Bulletin de l'Institut Français d'Archéologie Orientale, Vol 44, 119-76.
- Lambton, A. K. S., 2007, “Yazd”. In: Historic cities of the Islamic world (Vol. 1). ed. Bosworth, C. E. 557 - 566. Brill.
- Jenkins, M., 1983, “Islamic Pottery: A Brief History”, The metropolitan Museum of Art Bulletin, New Series, Vol. 40, No. 4, pp. 1+4-52