زیبایی شناسی و ارزش های نمادین کتیبه های مسجد جامع یزد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه محقق اردبیلی

چکیده

کتیبه‌های دوره‌ی اسلامی، منابع ارزشمندی از تفکرات مذهبی، سیاسی و اجتماعی معماران و هنرمندان دوره‌ی اسلامی است؛ به‌گونه‌ای که اطلاعات ارزشمندی از اوضاع مذهبی، اجتماعی و فرهنگی زمانه‌ی خویش را بازگو می‌کنند. مسجد جامع یزد، یکی از بناهای باشکوه دوره‌ی اسلامی ایران است که در طول دوره‌های مختلف اسلامی محل هنرنمایی هنرمندان این دیار بوده است. در مقاله‌ی حاضر، کتیبه‌های این مسجد از نظر زیبایی‌شناسی و نمادگرایی بررسی شده‌اند. نقوش تزئیناتی کتیبه‌ها شناسایی و با استفاده از نرم‌افزار استخراج شده و به تحلیل مفاهیم نمادین آن‌ها پرداخته شده است. هدفی که پژوهش حاضر در پی آن است می‌تواند در قالب پرسش زیر مطرح شود؛ روش ترکیب نقوش برای بیان مفاهیم نمادین چگونه بوده و این نقوش بیانگر چه مفاهیمی هستند؟ مطالعه بر روی این کتیبه‌ها نشان می‌دهد که بسیار زیباطراحی شده‌اند، به‌گونه‌ای که در درون خود، مفاهیم ارزشمندی از تفکرات دینی را پنهان ساخته‌ و آن‌ها را با زبان نمادین بیان کرده‌اند. در بیشتر کتیبه‌ها، از یک شیوه‌ی مشترک و خاصی برای فضاسازی استفاده شده، به‌صورتی که شبکه‌ای از نقوش هندسی ایجاد شده که خود توسط نقوش اسلیمی در اندازه‌های گوناگون محصور شده‌اند. در بین نقوش تزئینی کتیبه‌ای این مسجد، نقش شمسه‌ای و همچنین نقش دایره از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. تلفیق اشکال هندسی به‌همراه انواع مختلف شمسه‌ها، فضای معنوی خاصی را تداعی می‌کنند و هنرمند با به‌کار بردن ترکیب آن‌ها، در حال بیان مفاهیم اعتقادی دینی و مذهبی خویش است. در برخی موارد سبک خاصی در ایجاد کتیبه‌ها دیده می‌شود که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به علاقه‌ی هنرمندان به ایجاد شبکه‌ای از نقوش هندسی در مرکز نقش‌ها اشاره کرد، که اسامی چون «علی» و «محمد» در آن‌ها جای گرفته‌اند. کتیبه‌های سردر شرقی نمونه‌ای از این نقوش است. مفاهیم خاصی در به‌کار بردن اشکال نقوش هندسی و میزان تکرار آن‌ها دیده می‌شود که به‌عنوان مثال، می‌توان به کاربرد شمسه‌های هشت‌پر و تکرار هشت‌بار نقوش مختلف هندسی اشاره نمود، که به احتمال بیانگر برخی اعتقادات مذهبی از جمله وجود هشت بهشت یا وجود هشت فرشته حامل عرش الهی هستند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Aesthetics and Symbolic Values of the Inscriptions of Jam-e Mosque of Yazd

نویسنده [English]

  • karim hajizadeh bastani
چکیده [English]

Abstract
The Islamic period inscriptions are valuable sources for religious, political, and social thoughts of Islamic periodical architects and artists, in a way that provides valuable information about religious, social and cultural situations of their time. Yazd Mosque is one of the magnificent monuments of the Islamic period of Iran that has been the virtuousness place for the artists of this country during various Islamic periods. In the present article, the inscriptions of this mosque are examined for aesthetics and symbolism. Decorative motifs of inscriptions were identified and extracted using software and analyzed their symbolic concepts. The study on these inscriptions shows that they have been well favored, so that within themselves they conceal valuable concepts of religious thought and express them with symbolic language. In most of the inscriptions, a common and special way for making space is used, as a grid of geometric patterns that are themselves enclosed by various abstract motifs in different size. Among the decorative motifs of the inscription in this mosque, the Shamseh and circle motifs have particular importance. The combination of geometric shapes along with various types of Shamseh arouses a particular spiritual environment, and the artist, using their combination, expresses their religious beliefs. In some cases, there is a particular style in the creation of inscriptions, including the artist’s interest in creating a network of geometric patterns in the center of the motifs, that Ali and Mohammad names have been accommodated with them. The east portal inscriptions are a sample of these designs. There are certain concepts in applying the forms of geometric designs and their frequency, for example, can be pointed to using of eight blades Shamseh and eight time repeat of different geometric patterns, which probably express certain religious beliefs, including the existence of eight Paradise or the presence of the eight angels carrying the Divine Throne.
Keywords: Jam-e Mosque of Yazd, Aesthetics, Symbolism, Abstract Motifs, Geometric patterns.
 
Introduction & Method
The Islamic art attempts to create an environment in which human can regain his original natural worthiness. Undoubtedly, nothing can adequately reflect the mission of arts and craftsmanship in the form of decorations in architecture. Because if the form is interesting to architects and archaeologists and designers, it may not be understandable to the public, but it is the same decoration that attracts the viewer at first sight. Inscriptions, in addition to be beautiful and show the creativity of artists in creation of concinnity, they reflect the cultural, religious and social conditions of their time. In general, decorations play a major role in expressing Islamic inceptions. Creation of such works can only take place through faith in God; for this reason, the artists are created such works with utilizing all the elements of art and inspiration, and fully aware of the meanings and concepts of what they create, utilize the science of geometry and mathematics, and with such a supernatural view of nature. The basic characteristic of these forms is codification, the creation of unity and symbolic expression. Yazad Jam-e masque has been considered as the oldest architectural example imitated from it in the religious architecture of the Yazd area. The form of this mosque is composed of a dome place and a tall and long seraglio; another feature of it is the wide application of the universal arches (temples arch) in the seraglio, which are associated with the decor of the mosaic tile that is emphasized to indication of the type of architecture of this mosque. In this paper has been mentioned to inscriptions used in this mosque includes methods, concepts of inscriptions, materials and decorations. Also, in analyzing geometric, vegetative and abstract designs of inscriptions, their aesthetics and symbolism are noticed. Questions that can be asked about this can be made in the following ways: 1. what is the composition of different geometric, plant, and inscription designs for the expression of a symbolic concept? 2.What are the symbolic concepts in the drafts and themes of the inscriptions mentioned? The initial information was collected through library studies and its secondary information was compiled by field studies. Images were photographed and extracted using AutoCAD software. In this research, descriptive-analytical approach has been used to achieve the desired goals. The inscriptions used in this mosque have been identified and studied by the method of interpretive-analytical research in terms of symbolism.
 
Identified Traces
The aesthetics and symbolism in Islamic art are inextricably linked to each other, and each one looks incomplete without another. Because, the beauty of any art is to the deep meanings and implications of it. Such profound meanings in Islamic art are expressed in the symbolic language of ornamentation. The first founder of the Yazd Mosque was Ala al-Dawlah, a member of the Al-e Boyah dynasty, who had been in Yazd during the Seljuk era. One of the most prominent features of the Yazd Mosque is the combination of engraving inscriptions with different geometric and vegetative patterns. The use of divine names, the names of the infallible Imams (AS) and Quranic verses are very important in these inscriptions. Square and rectangular frames, the amount of carving, the relation with other decorative elements, the location of the inscription, the accuracy of the implementation and use of a larger and important nicer against the smaller traits in the inscriptions, according to other designs are the manifestation features of the decor in this mosque. The types of inscriptions used in this mosque, like other places, include bricks, stone and tiles. The brick inscriptions of this mosque are the most significant inscriptions with small and carved surfaces. The general features of the inscriptions of this mosque that contain symbolic concepts are: The use of the eight-blade star, most closely resembling the appearance of the sun; The use of the number eight, which is the longest symbol of the sun throughout Asia, Europe, is Africa; The use of the circle’s motifs, the most complete form of geometry, in Islamic art, is the image and symbol of perfection; Writing Ali’s name and repeating it 12 times has been a sign of the Shiite beliefs of the artists and architects of this mosque; The combination of the square and the circle symbolically symbolizes the earth and the sky and Use Swastika motifs.
 
Conclusion
Decorative inscriptions of the mosque of Yazd can be considered as an important source of religious and religious thoughts by the artists of this mosque during different periods. The abstract designs in the wall of the brickworks have features that include the diversity and formality of the abstract motifs in the form of bricks, abstract motifs with general motions and away from the rules of decor, vegetable motifs And natural to the reality, the combination of aesthetic designs with the geometric and definitive patterns that the motifs have played, the difference in the levels of carving in relation to other designs, the accuracy of the execution and location of motifs, the singularity and the uniqueness of some of this Motifs Geometric designs in the walls of the mosque have the highest percentage and have been implemented in various forms. The use of a combination of geometric designs with Herbal designs has given a special effect to the inscriptions. In some cases, there is a particular style in the creation of inscriptions, including the artist’s interest in creating a network of geometric designs in the center of the roles. There are special concepts in applying geometric shapes and their frequency, for example, we can use eight-dimensional and eight-dimensional replicas of different geometric patterns.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Jam-e Mosque of Yazd
  • Aesthetics
  • Symbolism
  • Abstract Motifs
  • Geometric patterns
- آیت‌اللهی، حبیب‌الله، 1363، «نسبت‌های طلایی در هنر»، فصلنامه هنر، شماره‌ی 7، صص: 129-108.
- آیتی، عبدالحسین، 1317، آتشکده یزدان، یزد: انتشارات گلبهار.
- افشار، ایرج، 1374، یادگارهای یزد، جلد دوم، چاپ سوم، یزد: انتشارات خانه کتاب.
- احمدی‌ملکی، رحمان، 1377، «فرم‌ها و نقش‌های نمادین در مساجدایران»، مجله وقف میراث جاویدان، شماره‌ی 22، صص: 116-110.
- اسلامی، فاطمه؛ اژدر، سوسن؛ و خدایی، سید علی‌اکبر، 1388، شاهکار فیروزه‌ای کویر (مسجد جامع کویر از ظهور تا شکوه)، ورای دانش، تهران.
- افشار، ایرج، 1374، یادگارهای یزد، جلد 2، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران.
- الهیاری، فریدون؛ و عابدین‌پور، وحید، 1389، «علل تحول خوشنویسی و پیوند آن با هویت ایرانی در دوره‌ی صفوی»، مجله مطالعات ملی، شماره‌ی 11(3)، صص: 159-184.
- بورکهارت، تیتوس، 1365، هنراسلامی، زبان و بیان، ترجمه‌ی پرویز رجب‌نیا، تهران: سروش.
- بورکهارت، تیتوس، 1378، «نظری بر اصول و فلسفه هنراسلامی»، ترجمه‌ی غلامرضا اعوانی، هنردینی، شماره‌ی 2، صص: 78-67.
- پورجعفر، محمدرضا؛ و موسوی‌لر، اشرف، 1381، «بررسی ویژگی‌های حرکت دورانی مارپیچ اسلیمی؛نمادتقدس، وحدت و زیبایی»، فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا، شماره‌ی 43، صص: 207-184.
- پوپ، آرتور، 1373، معماری ایران، ترجمه‌ی غلامحسین صدری‌افشار، چاپ سوم، تهران: انتشارات فرهنگان.
- تلخداش، رقیه، 1387، «تجلی تخیل مقدس در نقش‌مایه‌های سفال و سرامیک دوران اسلامی:، نشریه نقش‌مایه، شماره‌ی 2، صص: 71-70.
- تیموری، کاوه، 1388، «فرهنگ دیرپای هنر خوشنویسی و واژه‌های ماندگار»، مجله‌ی ماه هنر، شماره‌ی 130، صص: 4-9.
- جعفری، محمدبن جعفر، 1390، تاریخ یزد، به کوشش: ایرج افشار، چاپ چهارم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- جودکی عزیزی، اسدالله؛ موسوی‌حاجی، سید رسول؛ شهبازی، اشکان؛ و رضازاده، اسحاق، 1394، «مسجد شیخی‌ها بنایی ناشناخته در شارستان کهن یزد»، فصلنامه‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دانشگاه بوعلی‌سینا، دوره‌ی 5، شماره‌ی 9، پاییز، صص: 195-206.
- جندقی یزدی، علی، 1327، «مسجدجامع یزد»، نشریه زبان وادبیات «یغما»، شماره‌ی 2، صص: 83-78.
- حسینی، سید هاشم؛ و فراشی ابرقویی، حسین، 1393، «تحلیل جنبه‌های نمادین شیعی در تزیینات مسجد جامع یزد»، مجله‌ی نگره، شماره‌ی 29، صص: 32-44.
- حمزوی، یاسر؛ و علومی، مجید، 1389، «بررسی تزئینات کریاس شرقی مسجد جامع کبیر یزد با نگرش ویژه بر کتیبه نقاشی»، کتاب ماه هنر، شمار‌ه‌ی 139، صص: 75-68.
- حمزه‌نژاد، مهدی؛ عبدالحمید نقره‌کار؛ و خراسانی‌مقدم، صبا، 1392، «گونه‌شناسی مفهومی ورودی مساجد در ایران با استفاده از مفاهیم قدسی»، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، شماره‌ی 1، صص: 77-102.
- خادم‌زاده، محمدحسن، 1384، مساجد تاریخی شهر یزد، تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری.
- خزائی، محمد، 1387، «شمسه؛ نقش حضرت محمد در هنراسلامی ایران»، کتاب ماه هنر، شماره‌ی 120، صص: 63-56.
- چیتی، منصور، 1379، «بررسی نقش‌مایه‌های گرافیکی کتیبه‌های مسجد جامع یزد از دوره‌ی سلجوقیان تا تیموریان»، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران (منتشر نشده).
- دادور، ابوالقاسم؛ و مصباح اردکانی، نصرت، 1385، «بررسی نقوش و شیوه‌ی تزئین توپی گچی ته‌آجری در بناهای دوره‌ی سلجوقی و ایلخانی»، نشریه هنرهای زیبا، شماره‌ی 26، صص: 92-85.
- دانش‌یزدی، فاطمه، 1387، کتیبه‌های اسلامی شهریزد، تهران: سبحان نور، پایگاه میراٍث فرهنگی شهریزد.
- دهقان‌چنار، مهران، 1391، مسجد جامع یزد، شاهکاری ماندگار، ترجمه‌ی مریم‌السادات صالحی، یزد: انتشارات محمد هادی.
- ریخته‌گران، محمدرضا، 1371، «تأملی در مبانی نظری هنر و زیبایی: هنر و تکنولوژی»، فصلنامه هنر، شماره‌ی 22، صص: 22-9.
- رمضان‌زاده، علی اصغر؛ و بهنام‌فر، محمدحسن، 1396، «بررسی روند شکل‌گیری قنات دولت‌آباد یزد بر اساس اسناد مکتوب و داده‌های باستان‌شناسی». فصلنامه‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دانشگاه بوعلی‌سینا، دوره‌ی 7، شماره 15، زمستان، صص: 183-202.
- رئیسی، محمد‌منان؛ نقره‌کار، عبدالحمید؛ و مردمی، کریم، 1392، «درآمدی بر رمز و رمزپردازی در معماری دوران اسلامی»، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، شماره‌ی 2، صص: 79-94.
- شایسته‌فر، مهناز؛ و محمدیان، لیلا، 1381، «ارزش‌های نمادین قندیل‌های ایرانی»، فصلنامه خیال، شماره‌ی 4، صص: 78-96.
- شجاعی، حیدر، 1379، اشارات به فرهنگ اصطلاحات صوفیه، تهران: انتشارات مجد.
- شوان، فریتیوف، 1383، «رمزپردازی در هنر و طبیعت» در کتاب هنر ومعنویت، مجموعه مقالات، فرهنگستان هنر، تهران، ‌صص: 127-136.
- شیخی، آزاده، 1394، «بررسی نقوش کاشی‌های مسجد جامع یزد»، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران.
- شیمل، آنه‌ماری، 1388، راز اعداد، ترجمه‌ی فاطمه توفیقی، قم: انتشارات ادیان و مذاهب.
- صداقت، فاطمه، 1387، «جایگاه کتیبه‌های قرآنی مساجد جامع درگسترش تفکر مذهبی (قرن اول تا هفتم هجری قمری)»، کتاب ماه هنر، شماره‌ی 120، صص: 829-30.
- طبرسی، فضل بن حسن، 1314، مجمع البیان، ترجمه‌ی احمد بهشتی، انتشارات فراهانی، تهران.
- علوی‌راد، علی، 1370، «سامان‌دهی جلوخان مسجد جامع یزد»، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، دانشکده هنر، دانشگاه تهران، تهران.
- کاتب‌یزدی، احمدبن حسین، 1386، تاریخ جدید یزد، به‌کوشش: ایرج افشار، تهران: انتشارات امیر کبیر.
- کوپر، جین، 1380، فرهنگ مصورنمادهای سنتی، ترجمه‌ی ملیحه کرباسیان، تهران: انتشارات فرشاد.
- کیانی، محمدیوسف، 1374، تاریخ هنرمعماری ایران در دوره اسلامی، جلد 3، تهران: انتشارات سمت.
- گلشن، صدیقه، 1381، «بناهای اولیه مسجد جامع کبیر یزد؛ بررسی تاریخچه مسجد جامعه کبیر یزد»، مجله صفه، دوره‌ی 8، شماره‌ی 2-1، صص: 119-94.
- گنون، رنه، 1374، معانی رمز صلیب:تحقیقی درفن معارف تطبیقی، ترجمه‌ی بابک علیخانی، سروشتهران.
- لشکری، فاطمه، 1390، «نمادپردازی در هنر اسلام»، اطلاعات حکمت و معرفت، شماره‌ی 66، صص: 3-14.
- مرتضایی، محمد؛ و میردهقان اشکذری، سید فضل‌اله، 1393، «بازنگری در جایگاه شهر یزد در دوران صدر اسلام با تکیه بر اسناد مکتوب و داده‌های باستان‌شناسی»، فصلنامه‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دانشگاه بوعلی‌سینا، دوره‌ی 4، شماره‌ی 6، بهار، صص: 159-174
- مستوفی‌بافقی، محمدمفید، 1384، جامع مفید، جلد سوم، به‌کوشش: ایرج افشار، تهران: اندیشه.
- مسرت، حسین، 1392، مسجد جامع کبیر یزد، زیر نظر: سید محمد موسوی و بهرام رضایی چراتی، یزد: اندیشمندان یزد.
- مکارم‌شیرازی، ناصر، 1374، تفسیر نمونه، چاپ اول، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
- مکی‌نژاد، مهدی، 1381، «نقش تزئینات در معماری اسلامی؛ کاشی ایرانی»، کتاب ماه هنر، شماره‌ی 45، صص: 71-68.
- ویلبر، دونالد، 1346، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ترجمه‌ی عبدالله فریار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- نصرتی، مسعود، 1380، «مسجدجامع یزد مجموعه‌ای ارزشمنداز کتیبه‌های قرآنی»، گلستان هنر، شماره‌ی 87، صص: 26-20.
- نوروزی‌طلب، علیرضا، 1388، «زیبایی و ذات‌شناسی هنراسلامی»، کتاب ماه هنر، شماره‌ی 129، صص: 31-4
- نصر، سیدحسین، 1375، هنرو معنویت اسلامی، جلد 1، ترجمه‌ی رحیم قاسمیان، تهران: دفترمطالعات دینی هنر.
- یاحقی، محمدجعفر، 1369، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران: سروش.
- یوهانسن، اتین، 1367، کتاب رنگ، ترجمه‌ی محمدحسین حلیمی، تهران: انتشارات وزارت ارشاد.
 
- Cammann, S., 1957,” Ancient symbols in the modern Afghanistan”, In: art orientalist, volumeII, Michigan: The University of Michigan.
- Sheila S. B., 1992, The monumental inscriptions from early Islamic Iran and Transoxiana, Leiden, Brill.
- Vitruvius, 1960, The ten books on architecture, translated by: Morris Hickey Morgan, Dover books. NewYork.