مکان یابی و تبیین ساختار کالبدی شهر باستانی شاپور خواست برمبنای الگوی شهرهای ساسانی با ‏استفاده از ‏GIS‏ ‏

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه معماری دانشگاه صنعتی جندی شاپور، دزفول

2 دانشجوی کارشناسی ارشد معماری دانشگاه صنعتی جندی شاپور، دزفول

چکیده

منابع تاریخی نشان می‌دهند که نخستین پادشاهان ساسانی از بنیان‌گذاران بزرگ شهرها بوده‌اند. اردشیر و شاپور اول به توسعه‌ی شهرهای کهن و بنا کردن شهرهای نوبنیاد پرداختند. در آن دوره، شهرهای کهن در غرب ایران مراکز تولیدات صنعتی و دادوستد بازرگانی بودند و همچنین به‌دلیل برقراری امنیت در بین راه‌های، شاهی شهرهایی بنا نمودند. یکی از این نمونه شهرها، شاپورخواست نام دارد که به‌دستور شاپور اول بنا شده است. موقعیت این شهر به‌علت قرارگیری بر مسیر راه‌های غرب به شرق (کرمانشاه به اصفهان) و شمال به جنوب (شوش به همدان) و هم از جهت راهبرد نظامی و بهره‌گیری از عوارض طبیعی و جغرافیایی یکی از مهم‌ترین شهرهای آن دوره به‌حساب می‌آمده است. پرسشی که این پژوهش در صدد پاسخ‌گویی به آن است، چگونگی مکان‌یابی شهرهای تاریخی توسط الگوی ساختار شکلی شهر و موقعیت جغرافیایی و شواهد باستان‌شناسی، در شهر تاریخی شاپورخواست است؟ متغییرهایی که جهت مکان‌یابی شهرها مورد بررسی قرارگرفتن شامل: 1- شیب عمومی زمین؛ 2- فاصله از رودخانه؛ 3- فاصله از راه‌های شاهی. در این پژوهش ابتدا به تجزیه‌ و تحلیل  نقشه‌ها و شکل شهرهای ساسانی پرداخته شده و نحوه‌ی شهرسازی شهر شاپورخواست از طریق تطبیق نقشه‌ی ساخت شهر با الگوهای سه شهر از شهرهای هم‌دوره‌ی شهر شاپورخواست بررسی شده و الگوی فضایی از آن‌ها با استفاده از روش تطبیقی به‌دست آمده است. در مرحله‌ی دوم با استفاده از نرم‌افزار ArcGIS و با توجه به نتایج کاوش باستان‌شناسان و مطالعات کتابخانه‌ای و آثار به‌جا مانده از دوره‌ی ساسانی در خرم‌آباد مکان‌یابی شهر باستانی شاپورخواست تعیین گردید. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که شهر شاپورخواست در جنوب خرم‌آباد و در منطقه‌ی قاضی‌آباد، پشته‌ی حسین‌آباد و کناره‌های کوه مدبه تا تپه‌ی خیرآباد قرار گرفته است و سپس با توجه به تطبیق نتایج مکان‌یابی موقعیت شهر شاپورخواست با الگوی شهرهای ساسانی هم‌دوره‌ی خود، الگویی از ساختار شهر شاپورخواست ارائه‌ شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Locating and Explaining the Physical Structure of Ancient City of Shapur-Khast Based on the Patternd of Sassanid City Using GIS

نویسندگان [English]

  • Koorosh Attarian 1
  • Mostafa Beyranvand 2
1 Architecture and urban faculty of Jundi Shapur university of technology, Dezful, Iran
2 MSc Student of Architecture, Jundi Shapur University of Technology, Dezful , Iran
چکیده [English]

After the falling of Parthian dynasty done by Ardeshir Babakan, in the first decades of Christian century, a new emperor named Sassanid originated. Historical sources show that the first Sassanid kings were the founders of the great cities. Ardeshir and Shapur I began to develop ancient cities and build new towns. At that time, the ancient cities of western Iran were centers for industrial production and trade, as well as for the establishment of security of Royal Routes. One of these cities called Shapur-khast was founded by Shapur I. The main monumental buildings remained of it are the Castle of Shapur-Khast and Shapuri bridge. Shapur-Khast castle was as the governing castle called as Falak al-Aflak castle. The location of this city is considered to be one of the most important cities in the west of the east (Kermanshah to Isfahan) and north-south (Shush in Hamadan), both in terms of military strategy and exploitation of natural and geographical complications and in terms of communication status. The question we will address in this article is how to select the Shapur-khast Template for Sassanian designers? The purpose of this study is to execute the location of the city and adapting the form of city with the Sassanid architects design patterns in Shapur I ancient era.
Keywords: Shapur-Khast, Ancient Pattern of Cities, Sassanid Cities, Location Choice, GIS.
 
Introduction
On Shapur-Khast city location based on historic script and folk narrations about the fortress Shapur-Khast and Shapouri Bridge, two other locations near Khorramabad, Saboor and also Masur Hill, can be mentioned; But the Sabour hill is not such that it can be considered a remnant of a city, and the Masoreh Hill also lacks the evidence of urban architecture belonging to the Sassanid era and early Islamic. However, the existence of a script on the Shari’ati Street of Khorramabad as an archaeological document shows that the location of Shapur-Khast could be found at a distance far from the remained stone structures. There are remnants from the early Islamic centuries such as brick minarets, broken bridges, stone vortexes, grinding mills, as well as archaeological evidence in the Ghaziabad area to the nearby Gibri mill from an old city that accidentally carried out from of gas supply and water supply operations. It is mainly associated with the architecture of gypsum and plaster. It can be concluded that the ancient city of Shapur-Khast has been within this region. But undoubtedly, archaeological excavations in this area can help to achieve a definite result
The research method of this study in first step is interpretative historical method. Therefore, the historic and physical characteristics of city, monuments and urban archeological properties of the city analyzed. In the second step the location characteristics and geomorphological properties of the three cities which founded by Shapur I, Gundi Shapur. Bishapur studied and the properties of general slope of lands, location of city next to river, and main access way illustrated. The results show that in all three case studies the location of the city is depended on the minimum distance of the cities and riverside. Also, the main inclination of the urban lands and surroundings is gentle. Bishapur and Nishapur physical and location properties are much the same than Gundi Shapur. In Gundishapur the slope of the city has not a main role in setting the location of the city. In step 3 of research method the city plan corresponded with the Shapur I ancient cities to find the main properties of founding Sassanid urban planning. Analysis shows that the leader and king of Sassanid era lived at out of the boundaries of city and generally lived in a highland castle above or aside of city. Sassanid cities same as Achaemanian urban planning based on religious beliefs. In general, the cities have barracks and have four entrance gates to four geographical orientations. Also there was trench all around the city instead of places reach to rivers or highland mountains. These cities generally located at riverside for access to fresh water and kingdom roads for trade and commercial activities or for increase the security for the bridges or kingdom roads. Main bridges of the city located alongside or in closest access to the entrance gates of the city.
The variables to be examined for location studies include: 1. General slope of the earth to obtain the original situation of the city relative to the elevations and geographical conditions of the area, 2. Distance from the river, which is an element for water supply and a defensive indicators of the city, 3. Distance from the King roads, which is a factor in the easier connection between cities and the establishment of the security of the Shah’s ways. These three variables were analyzed in all three cities of Gundi-shapur, Bishapur and Nishapur using Arc GIS software and the results show that in the location of the three cities some indicators are permanent which one of them is trying to find the closest route to the river, in addition, the slope of their placement has a gentle slope. Bishapur and Neyshabur cities have the same slope features as Gundi-Shapur. In Gundi-Shapur city, the slope of the earth has had less impact on the city location. However, in the case of the riverside location, each city has a common feature. As a result, in order to locate the town of Shapur-Khast, it should be taken into consideration that a place with gentle slopes and distances close to the river and the road is the main features of location strategies.
In step 4 of research method, with the aim of the ArcGIS software and considering the information of archaeological excavations in the region, library studies and monumental building restored from Sassanid era in Khoram Abad the location of ancient city of Shapur khast presumed.
There are cities in the west and southwest of Iran whose foundations are attributed to the two Sassanid kingdoms Ardeshir and Shapur I. The construction of each of these cities pursued objectives that could have been placed in economic, political, military, or residential settings; the Shapur-Khast city was built along the Kingdom Road and the city formation system (the location of the city relative to geographic constraints) is connected to the mountain and riverside, same as military towns, especially Bishapur city. Using ArcGIS software and three main indicators of locating Sassanid cities applied to find a pattern for the location of three case studies this research. According to the words of historians and archaeologists who have considered the location of Shapur-Khasht in current Khorramabad, this pattern also has been considered in ArcGIS software for Khorramabad city. The analysis of GIS data, from the Sassanid era and historical texts shows that the probable location of the city of Shapur-khast located in south of Khoram Abad city in the Qazi-Abad, Hoseyn abad and hillside Madbeh to Kheyr-Abad hills and Like its neighboring cities, it has two parts; one is the headquarter and the other is Sharhistan. Considering the remains of the Shapur Castle, such as Shapour-Khast Fortress and Shapouri Bridge, the fortress of Falak Al-Aflak is the same headquarter that was built outside the city and above the cliffs overlooking the Khorramabad valley. Sharistan in located in the region of in the Shapuri Bridge, from the Kheirabad Hill Up to Qazi Abad and the area of Hussein Abad hills. It seems that the city’s pattern, like its neighboring cities, is grid shape plain, its grid networks streets that at the ends of which are the gates of the city. The Shapuri Bridge, which was built on the Khorramabad River, was almost near one of the gates of this city and allowed the west to east (Tisfoun to Shapur-Khast), and it crossed the road for traffic and control of passage ways.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shapur-Khast
  • Ancient Pattern of Cities
  • Sassanid Cities
  • Location Choice
  • GIS
- آورزمانی، فریدون، 1370، «شهرهای ایران در زمان ساسانیان»، ماهنامه‌ی فروهر (تهران: سازمان انتشارات فروهر)، شماره‌ی ۳۲۷، صص: 22-19.
- ابن‌البلخی،1363، فارسنامه، به سعی و اهتمام: لیسترنج و رینوله نیکلسون، تهران: دنیای کتاب.
- ابن‌حوقل، 1345، صورةالارض، ترجمه‌ی جعفر شعار، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- ابن‌فقیه، ابوبکربن ابراهیم، 1349، ترجمه مختصر البلدان، بخش مربوط به ایران، ترجمه‌ی ح. مسعود، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- اسلامی‌نسب، مهتاب؛ افخمی، بهروز؛ شهبازی‌شیران، حبیب؛ و رضالو، رضا، 1397، «مکان‌یابی شهر باستانی شاپورخواست براساس شواهد باستان‌شناختی و منابع مکتوب تاریخی»، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره‌ی 8، شماره‌ی 18، صص: 122-103.
- اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، 1373، المسالک و الممالک، ترجمه‌ی محمد بن اسعد بن عبدالله تستری، چاپخانه بهمن.
- اصفهانی، حمزه بن حسن، 1346،تاریخ پیامبران و شاهان (سنی ملوک الارض و الانبیاء)، ترجمه‌ی جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- ایزدپناه، حمید، 1376، آثار باستانی و تاریخی لرستان، ج 2، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- بارتولد، واسیلی، 1358، تذکره‌ی جغرافیای تاریخی ایران، ترجمه‌ی حمزه سردادور (طالب‌زاده)، تهران: انتشارات توس.
- پیرنیا، حسن، 1306، ایران باستانی، تهران: مطبعه مجلس.
- پرویز، احمد، 1380، «پل و تحول آن در قلمرو بدربن حسنویه»، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، باستان‌شناسی، تهران: دانشگاه تهران.
- پیکولسکایا، نیناویکتورنا، 1372، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمه‌ی رضا عنایت‌الله، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
-  سرفراز، علی‌اکبر؛ و تیموری، محمود، 1386«سازمان فضایی شهر ساسانی بیشاپور»، باغ نظر، شماره‌ی 8، صص: 102-91.
- جوادی، محمدرضا؛ و نوروز برازجانی، ویدا، 1379، «شناسایی مقدماتی تپه و معرفی غارهای دره‌ی خرم آباد»، جلد 1 و 2، گزارش‌های منتشر نشده مرکز اسناد میراث‌فرهنگی لرستان، انتشارات مرکز اسناد میراث‌فرهنگی لرستان.
- حاکم‌نیشابوری، ابوعبدالله، 1339، تاریخ نیشابور، ترجمه‌ی محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، به‌کوشش: بهمن کریمی. تهران: ابن‌سینا.
- حبیبی، سید محسن، 1375، ازشار تا شهر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران‌.
- حدودالعالم من المشرق الی المغرب، بی‌نا، 1362، تصحیح: منوچهر ستوده، تهران: طهوری.
- حموی، یاقوت، 1362، برگزیده مشترک یاقوت حموی، ترجمه‌ی محمد پروین گنابادی، تهران: امیرکبیر.
- حموی، یاقوت، 1369، مُعجَم البُلدان، جلد اول، بیروت: دارالکتب العلمیة.
- خدائی، محمدزمان، 1388، «نگاهی نو به شهر کهن»، پژوهش‌های تاریخی، شماره‌ی 4، صص: 64-55.
- راولینسون، سرهنری، 1362-1361، گذر از ذهاب به خوزستان، ترجمه‌ی اسکندر امان‌اللهی بهاروند، تهران: انتشارات آگاه.
- سجادی، علی؛ و فرزین، علیرضا، 1372، قلعه فلک الافلاک /دژ شاپور خواست، تهران: انتشارات سکه.
- سجادی، علی، 1390، «مکان یابی شهر شاپورخواست بر اساس منابع تاریخی و جغرافیایی»، در: مزدک‌نامه‌ی 4، انتشارات اساطیر، ص: 336.
- سلطان‌زاده، حسین، 1367، مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- شاه‌محمدپور سلمانی، علیرضا، 1393، «الگوی طراحی شهری بیشاپور»، دو فصلنامه‌ی مطالعات معماری ایران، شماره‌ی 6، صص: 107-126.
- شهبازی، شاپور؛ و ریشتر، لوتز، 1395، «جندی‌شاپور از منظر فرامنطقه‌ای»، مجموعه مقالات ترجمه شده در باب جندی شاپور، ترجمه‌ی پارسا بامشادی، دزفول: انتشارات دانشگاه جندی‌شاپور.
- عیدی، حمید، 1387، یادگار عمر (خاطراتی از خرم‌آباد قدیم)، خرم‌آباد: افلاک.
- عینی‌فر، علیرضا؛ خوشنویس، احمد، 1381، «بازآفرینی تصوری شهر از متون تاریخی»، نشریه‌ی هنرهای زیبا، شماره‌ی 11، صص: 77-89.
- فرید، یدالله، 1371، جغرافیا و شهرشناسی، تبریز: دانشگاه تبریز.
- قاسمی، فرید، 1370، تاریخ خرم‌آباد، خرم‌آباد: افلاک.
- کاظمی، ایرج، 1376، مشاهیر لر: بررسی پیشینه تاریخی اجتماعی و ساختار شهری خرم‌آباد، خرم‌آباد: افلاک‌.
- کریستین‌سن، آرتور، 1378، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه‌ی رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب.
- گیرشمن، رومن، 1348، بیشاپور، جلد دوم: موزائیک‌های ساسانی، ترجمه‌ی اصغر کریمی، 1378، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
- لوکونین، ولادیمیر گریگوریویچ، ۱۳۸۷، «نهادهای سیاسی، اجتماعی و اداری، مالیات‌ها و داد و ستد»، در: تاریخ ایران کمبریج، جلد سوم، قسمت دوم، ترجمه‌ی حسن انوشه، تهران: امیرکبیر،
- مجمل ‌التواریخ والقصص، ۱۳۸۳، به‌تصحیح: محمدتقی بهار ملک‌الشعرا و ویراستاری علی اصغر عبداللهی، چاپ اول، تهران: دنیای کتاب.
- مستوفی، حمدالله، 1364، تاریخ گزیده، به اهتمام: دکتر عبدالحسین نوایی، تهران: انتشارات امیر کبیر.
- مستوفی، حمدالله، 1378، نزهةالقلوب، به‌تصحیح: دکتر محمد دبیرسیاقی، چاپخانه الهادی.
- مقدسی، ابو احمد، 1361، احسن‌التقاسیم فی معرفةالاقالیم، ترجمه‌ی علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان.
- مهجور، فیروز؛ و اسلامی‌نسب، مهتاب، 1393، «روند توسعه‌ی شهر خرم‌آباد از عصر صفوی تا عصر پهلوی براساس تحلیل‌های GIS»، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شماره‌ی 6، صص: 175-194.
- مهجور، فیروز؛ اسلامی‌نسب، مهتاب، 1393، «جغرافیای تاریخی شهر شاپورخواست از قرن 3 تا 8 هـ.ق.»، مجله‌ی مطالعات ایرانی، سال سیزدهم، شماره‌ی 26، صص: 142-119.
- مهریار، محمد، 1379، «سیمای شهر بیشاپور در دوران اسلامی»، مجموعه مقالات دومین کنگره‌ی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، جلد ۳. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی، صص: 69-11.
- مهریار، محمد؛  فتح‌الله یف، شامیل؛ فخاری تهرانی، فرهاد؛ و قدیری، بهرام، 1378، اسناد تصویری شهرهای ایران دوره‌ی قاجار، تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی کشور، دانشگاه شهید بهشتی.
- مهریار، محمد، 1378، «پیشینه‌ی پژوهش‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی در بیشاپور»، مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم جلد 2، صص: 138-111.
- میر، نصرت‌الله، 1388، تاریخ پانصد ساله لرستان (506 تا 1006 هـ.ق.)، خرم‌آباد: شاپورخواست.
- مینورسکی، ولادیمیر، 1362، رساله «لرستان و لرها» در دو سفرنامه درباره لرستان، ترجمه‌ی لیلی بختیار و اسکندر امان‌اللهی بهاروند، تهران: بابک.
- ورجاوند، پرویز، 1370، شهرسازی و شهرنشینی در ایران، به‌کوشش: محمدیوسف کیانی، تهران: جهاد دانشگاهی.
- هوف، دیتریش 1356، بخش سوم- کاخ‌های اردشیر در فیروزآباد: قلعه دختر و آتشکده. هوگی. قلعه دختر-آتشکده، گزارش مقدماتی استحکام بخشی و مرمت، ترجمه‌ی فرزین فردانش، 1379، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
 
- Bulliet, R., (1976), “Medieval Nishapur: A Topographic Reconstruction”, Studia Iranica, Tone 5, pp. 68-89
- Herzfeld, E., 1929, “Bericht Uber Archaeology Beobachtungen im Sudlichen Kurdistan und in Luristan”, AMI 1, pp 65-67.
- Robert McC. A., & Donald P. H., “Archeological Reconnaissance and Soundings in Jundi Shahpur,” Ars Orientalis 7, 1968, pp. 53 70 with appendix by Nabia Abbott, “Jundi Shahpur: A Preliminary Historical Sketch,”