گسترش و تنوع گونه‌های سفال دوران اسلامی در سکونت‌های دشت نرماشیر کرمان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه جیرفت.

2 استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه جیرفت

چکیده

نرماشیر در صدر اسلام، یکی از پنج ولایت کرمان بود. اما توجه باستان‌شناسان به بم و جیرفت سبب غفلت از نرماشیر شده و شناخت کافی از سفال اسلامی نرماشیر وجود ندارد. عدم شناخت سفال نرماشیر از یک‌سو، و نقش سفال در گاهنگاری و شناخت تغییرات فرهنگی از دیگر سو، نشانگر ضرورت این پژوهش است. پرسش‌ها این‌ست که گونه‌های سفال اسلامی در نرماشیر چیست و به چه ادواری تعلّق دارند؟ فراز و فرود حیات در نرماشیر و روابط فرامنطقه‌ای آن براساس داده‌های سفالی چگونه بوده‌ است؟ ویژگی‌های تولید و سبک محلّی سفال در نرماشیر چیست؟ اهداف پژوهش عبارتنداز: مطالعه‌ی سفال اسلامی نرماشیر و شواهد تولید، گونه‌شناسی و گاهنگاری مقایسه‌ای و نسبی سفال‌ها و تبیین روند تداوم حیات در نرماشیر. روش گردآوری داده‌ها، میدانی-اسنادی، و روش پژوهش توصیفی-تحلیلی است1. برپایه‌ی نتایج، سفال اسلامی نرماشیر شامل گونه‌های: ساده‌ی بی‌لعاب، نقش‌کنده، افزوده، قالب‌زده، مُهری، شبه پیش‌ازتاریخی، لعابدار تک‌رنگ، نقش کنده یا افزوده زیرلعاب، گلابه‌ای، لعاب‌پاشیده، اسگرافیتو، نقاشی زیرلعاب، نقاشی روی لعاب، زرین‌فام و آبی‌و‌سفید است. این گونه‌ها، ارتباطات فرهنگی با: جیرفت، غبیرا، سیرجان، میناب، کیش، سیراف، نیشابور، اسفراین، ری، اصفهان، قصرابونصر، مرودشت، سی‌سخت، بویراحمد، شوش، رأس‌الخیمه امارات، مُسندَم عمان، حضرموت یمن، قلعه بحرین، بصره، سامرا، رقّه و لشکری‌بازار را نشان می‌دهند. برخی نمونه‌های سفال نرماشیر وارداتی و تعدادی تولید محلّی، اما تقلیدی هستند. نمونه‌های قالب‌زده‌ی بی‌لعاب، تولید محلّی و دارای نقوش کاملاً محلّی هستند. همچنین، حیات شهر نرماشیر از دوره‌ی ساسانی آغاز شده، و در دوره‌ی‌ سلاجقه‌ی کرمان و قراختاییان به اوج می‌رسد و تا دوره‌ی تیموری تداوم داشته است؛ اما جمعیت آن در دوره‌ی صفوی کاهش می‌یابد و پس از صفویان متروک شده و تعدادی روستا در دشت باقی ‌می‌ماند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Distribution, Continuity and Diversity of Islamic Ceramics in the Settlements of Narmashir Plain, Kerman

نویسندگان [English]

  • Saeed Amirhajloo 1
  • Sara Amirhajloo 2
2 Department of Archaeology, University of Jiroft
چکیده [English]

In the early Islamic sources, Narmashir has introduced as one of the five main cities of Kerman and a part of the southeast economic exchange network. But it is unknown because archaeologists have often focused on the Bam and Jiroft. The questions are: what are the types of Islamic ceramics in the Narmashir, and what periods are they related to? How does the ups and downs of life in the Narmashir and its transnational cultural relations? What are the features of local ceramic production in the Narmashir plain? The purposes of the research are: “the study of Islamic ceramic and production evidence in the Narmashir”, “typology and relative chronology of ceramics”, and “explaining the periods of the prosperity of Narmashir”. The data have collected via “documentary and field” method, and the research method is “descriptive-analytical”. Based on the results, the ceramic types in Narmashir include the unglazed simple wares, wares with carving or added motifs, molded wares, pseudo-prehistoric ceramics, monochrome glaze, underglaze carving or added motifs, slip-painted wares, Sgraffiato, underglaze or overglaze painting, lusterware, and blue and white wares.  These types of ceramics show the cultural relations with Jiroft, Gobayra, Sirjan, Soghan, Minab, Kish, Siraf, Nishapur, Esfahan, Rayy, Qasr-e Abu-Nasr, Marvdasht, Pasargadae, Sisakht, Boyer Ahmad, Susa, Ras al-Khaimah, Musandam, Hadramaut, Bahrain, Basra, Samarra, Raqqa, and Lashkari Bazar. Some samples of ceramics are imported in Narmashir. Some others are local, but they are imitated from foreign samples. The unglazed molded wares are locally produced and they have localized motifs. Also, the life of the old city of Narmashir has started from the Sassanid era, it peaked during the Saljuq and Qara Khitai period, and continued until the Timurid. But, its population declined during the Safavid period, and it has abandoned after the Safavids. So, only a few villages remained in the plain.
Keywords: The Old City of Narmashir, Archaeological Survey, Classification of Ceramics, Pottery of Islamic Period.
 
Introduction & Method
Narmashir and its neighboring villages were a part of the southeast economic exchange network, and they have introduced as one of the five main cities of Kerman, in the historical sources. According to these sources, the network of economic roads of southeast and Sistan’s Hajjis route passed through Narmashir. Such a strategic position led to the formation and development of the cities and villages in the Narmashir plain during the Islamic period. The same strategic location turned the city of Narmashir into one of the centers of economic and social interaction in the southeast Iran. For this reason, there are many cultural materials from the Islamic period in the Narmashir plain, especially in the old city of Narmashir. Although the archaeological evidence of the Islamic period in the Narmashir plain is significant, but there is not enough knowledge about the types of Islamic ceramics in the Narmashir. Because most Islamic archaeologists have often focused on the Bam and Jiroft. Not knowing about ceramics of Narmashir plain on the one hand and the role of ceramics in the chronology and studying the cultural changes of societies on the other, indicates the necessity of this research. So, the purposes of the research are: “the study of Islamic ceramic and production evidence in the Narmashir”, “typology and relative chronology of ceramics”, and “explaining the periods of the prosperity of Narmashir”. This research is based on the following three questions: what are the types of Islamic ceramics in the Narmashir, and what periods are they related to? How does the ups and downs of life in the Narmashir and its transnational cultural relations? What are the features of local ceramic production in the Narmashir plain? The data have collected via “documentary and field” method, and the research method is “descriptive-analytical”.
 
Classification and Study of the Ceramics of Islamic Period in the Narmashir Plain
Classification of the Islamic ceramics in Narmashir shows the main types of ceramics are (based on two factors: coating and ornaments):
• The unglazed simple ceramics
• The unglazed patterned ceramics include the carved, added, molded, stamped, painted, and a combination of carved and molded patterns.
• Monochrome glaze includes green, light green, turquoise, blue, azure, brown, and violet, sometimes with carved motifs under glaze, underglaze added patterns, underglaze molded patterns, and underglaze stamped patterns.
• Polychrome glaze including slip-painted ceramics, splash glaze, Sgraffiato, underglaze painting, overglaze painting, lusterware, and blue and white ceramics.
After classifying and typology, the ceramics of Narmashir plain were compared with samples from other regions. Then, their chronology is proposed based on these comparisons. So, the ceramics of Narmashir plain are comparable with Jiroft, Gobayra, Sirjan, Soghan, Minab, Kish, Siraf, Nishapur, Esfahan, Rayy, Qasr-e Abu-Nasr, Marvdasht, Pasargadae, Sisakht, Boyer Ahmad, Susa, Ras al-Khaimah, Musandam, Hadramaut, Bahrain, Basra, Samarra, Raqqa, and Lashkari Bazar. Some of the ceramic sherds (especially in the old city of Narmashir, Shams Abad, Pir Masha, and Jalal Abad) belong to the Sassanid and early Islamic era. The largest number of samples has survived from the middle’s Islamic centuries. But there are only a few ceramics from the Safavid period. A typical sample of post-Safavid era was not identified in the Narmashir plain. Some samples of ceramics are imported in Narmashir. Some others are local, but they are imitated from foreign samples. The unglazed molded wares are locally produced and they have localized motifs. Also, the life of the old city of Narmashir has started from the Sassanid era, it peaked during the Saljuq and Qara Khitai period, and continued until the Timurid. But, its population declined during the Safavid period, and it has abandoned after the Safavids. So, only a few villages remained in the plain.
 
Conclusion
Four types of ceramic were used in the Narmashir plain in Islamic period: the unglazed simple, the unglazed patterned (the carved, added, molded, stamped, painted and a combination of carved and molded patterns), Monochrome glaze (with the underglaze carving, underglaze added patterns, underglaze molded, and underglaze stamped patterns), and Polychrome glaze (slip-painted ceramics, splash glaze, Sgraffiato, underglaze painting, overglaze painting, lusterware, and blue and white ceramics). The similarity between these types and other regions samples (in Iran and outside of Iran) represents the cultural relations. These ceramic types are comparable with Jiroft, Gobayra, Sirjan, Soghan, Minab, Kish, Siraf, Nishapur, Esfahan, Rayy, Qasr-e Abu-Nasr, Marvdasht, Pasargadae, Sisakht, Boyer Ahmad, Susa, Ras al-Khaimah, Musandam, Hadramaut, Bahrain, Basra, Samarra, Raqqa, and Lashkari Bazar. Also, the comparative and relative chronology of these ceramics shows that the life of the old city of Narmashir has started from the Sasanid era, it peaked during the Saljuq and Qara Khitai period, and continued until the Timurid. But its population declined during the Safavid period, and it has abandoned after the Safavids. So, only a few villages remained in the plain. Some of ceramics in the Narmashir plain are local, but they are imitated from foreign samples. While, the unglazed molded wares are locally produced and they have localized motifs.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Old City of Narmashir
  • Archaeological survey
  • Classification of Ceramics
  • Pottery of Islamic Period
- ابن‌اثیر، عزالدین علی، 1351، تاریخ کامل. جلد پانزدهم، ترجمه‌ی علی هاشمی حائری، تهران: چاپ و انتشارات کتب ایران.
- ابن‌حوقل، محمد‌بن‌حوقل، 1938، صورةالارض. جلد دوم، بیروت: دار صادر.
- ابن‌خلدون، 1363؟ العبر؛ تاریخ ابن‌خلدون. جلد 3، ترجمه‌ی عبدالمحمد آیتی،  تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- اعتماد‌السلطنه، 1367، مرآت‌البلدان. جلد اول. به‌تحقیق: هاشم محدث و عبد‌الحسین نوایی، تهران: دانشگاه تهران.
- امیرانی‌پور، محجوبه، 1395، «بررسی باستان‌شناختی سفال دوران اسلامی نرماشیر با تکیه بر شهر قدیم نرماشیر». پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، دانشگاه جیرفت: دانشکده علوم انسانی.
- امیرحاجلو، سعیدْ 1391، «بررسی باستان‌شناختی مراکز سکونتی دوران سلجوقی تا صفوی در حاشیه شمالی دشت اصفهان». رساله‌ی دکتری باستان‌شناسی، دانشگاه تربیت‌مدرس.
- امیرحاجلو، سعید، 1393، «گزارش گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم شهر قدیم نرماشیر (محوطه‌ی چغوک‌آباد) استان کرمان». آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کرمان (منتشر نشده).
- بنی‌اسدی، علیرضا، 1390، ویژگی‌های استان کرمان از دیدگاه تقسیمات کشوری و جمعیتی. دفتر آمار و اطلاعات معاونت برنامه‌ریزی استانداری کرمان.
- بیهقی، ابوالفضل محمدبن‌حسین، 1389، تاریخ بیهقی. چاپ دوم. تصحیح: علی‌اکبر فیاض. تهران: علم.
- چوبک، حمیده، 1391، «سفالینه‌های دوران اسلامی شهر کهن جیرفت». مجله‌ی مطالعات باستان‌شناسی، سال 1، شماره‌ی 4، صص: 112-83.
- خاوری‌شیرازی، فضل‌الله بن عبدالنبی، 1380، تاریخ ذوالقرنین. جلد اول. به‌تحقیق: ناصر افشارفر. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- خبیصی، محمدابراهیم، 1343، سلجوقیان و غز در کرمان. تصحیح: محمدابراهیم باستانی پاریزی. تهران: طهوری.
- خدادوست، جواد؛ موسوی‌حاجی، سیدرسول؛ تقوی، عابد؛ و علی‌یاری گوکی، شهین، 1396، «بررسی و مطالعه تحلیلی سفالینه‌های محوطه مالین؛ شهرستان باخزر (خراسان رضوی)». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره‌ی 7، شماره‌ی 13، صص: 157-172.
- رحیم‌لو، یوسف؛ علی سالاری شادی 1386. «سیر تاریخ‌نگاری محلی در ایالت کرمان». دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 58 (2): 138-123.
- زارع، شهرام، 1387، «گزارش فصل دوم بررسی باستان‌شناختی شهرستان بم». جلد اول و دوم، آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان (منتشر نشده).
- زارعی، محمدابراهیم؛ حمید عامریان؛ و نیک‌گفتار، احمد، 1395، «طبقه‌بندی گونه سفالینه‌های لعاب‌دار قرن 2 تا 4 هـ.ق. کشف شده از شهر تاریخی بلقیس (اسفراین کهن)». مطالعات باستان‌شناسی، دوره‌ی 8، شماره‌ی 1، صص: 57-76.
- سقایی، سارا؛ امیرحاجلو، سعید؛ و مقبلی‌قرایی، فریده، 1397، «علل گسترش و تخریب شهر کهن نرماشیر؛ بر پایه‌ی نظریه‌ی بوم‌شناسی کنت وات». باغ‌نظر، 15 (67)، صص: 70-53.
- سقایی، سارا؛ امیرحاجلو، سعید، 1395، «منظر تاریخی و فرهنگی نرماشیر کرمان در دوران اسلامی». مطالعات باستان‌شناسی دوران اسلامی، شماره‌ی 1، صص: 7-36.
- شهسواری، میثم؛ و طیبی، سیدمحمد، 1393، «سیری در پژوهش‌های باستان‌شناسی استان کرمان». مطالعات ایرانی، شماره‌ی 26، صص: 118-89.
- شیروانی، زین‌العابدین، 1389، بستان‌السیاحه یا سیاحت‌نامه. تصحیح: منیژه محمودی. تهران: حقیقت.
- صدیقیان، حسین؛ و غلامی،‌حسین، 1391، «سفال اسلامی منقوش بدون لعاب (شبه پیش‌از‌تاریخ)». پژوهش‌های باستان‌شناسی مدرس، شماره‌ی 6-7، صص: 142-134.
- عطایی، مرتضی؛ موسوی‌حاجی، سیدرسول؛ و کولابادی، راحله، 1391، «سفال منقوش گلابه‌ای (انواع، گستردگی، تاریخ‌گذاری)». نگره، شماره‌ی 23، صص: 87-71.
- غفاری کاشانی، احمدبن‌محمد، 1404. تاریخ نگارستان. تصحیح: مرتضی مدرس گیلانی، تهران: حافظ.
- فشارکی، پریدخت، 1357،«پراکندگی جغرافیایی محصولات کشاورزی در واحه‌های بم و نرماشیر (آبادی‌های حوضه‌ی آبگیر لوت جنوبی)». پژوهش‌های جغرافیایی، شماره‌ی 16، صص: 18-1.
- گاراژیان، عمران؛ و رحمتی، مسعود، 1391، «دوره اول تل آتشی، فرهنگ نوسنگی پیش از سفال و معماری آن در چشم‌انداز جنوب‌شرق ایران». پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، دوره‌ی 2، شماره‌ی 1، صص: 148-111.
- محمدی، مریم؛ و شعبانی، محمد، 1395، «معرفی و تحلیل سفال‌های دوران اسلامی محوطه زینوآباد بهار همدان». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره‌ی 6، شماره‌ی 11، صص: 135-150.
- مستوفی، احمد، 1348، «نرماشیر». پژوهش‌های جغرافیایی، شماره‌ی 1، صص: 95-90.
- مقبلی قرایی، فریده، 1394، «بررسی روشمند باستان‌شناسی محوطه‌ها و آثار دوران اسلامی شهرستان نرماشیر کرمان». پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، دانشگاه جیرفت: دانشکده علوم انسانی.
- مقبلی‌قرایی، فریده؛ امیرحاجلو، سعید؛ و سقایی، سارا، 1394، «مطالعه و بررسی معماری قلعه جمالی نرماشیر در استان کرمان». دومین همایش ملّی باستان‌شناسی ایران، دانشگاه بیرجند.
- مقبلی‌قرایی، فریده؛ امیرحاجلو، سعید؛ و سقایی، سارا، 1396، «مطالعه و تحلیل باستان‌شناختی استحکامات نظامی - دفاعی دوران اسلامی در دشت نرماشیر کرمان». مطالعات تاریخ فرهنگی، انجمن ایرانی تاریخ (زیرچاپ).
- مقبلی‌قرایی، فریده؛ و امیرحاجلو، سعید، 1396، «پژوهش و تحلیل شاخصه‌های معماری و تزیین، کارکرد و تاریخ‌گذاری قلعه رفیع‌آباد نرماشیر در استان کرمان». سومین همایش ملی باستان‌شناسی ایران، دانشگاه بیرجند، صص: 468-454.
- مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد، 1385، احسن‌التقاسیم فی معرفةالاقالیم.ترجمه‌ی علینقی منزوی، تهران: کومش، چاپ دوم.
- ویتکم، دونالد، 1382، «سفال‌های پیش‌از‌تاریخی دروغین از جنوب ایران».باستان‌پژوهی، ترجمه محسن زیدی، شماره‌ی 11، صص: 95-84
- همتی‌ازندریانی، اسماعیل؛ خاکسار، علی؛ و شعبانی، محمد، 1396، «بررسی و تحلیل سفال‌های دوره اسلامی مجموعه معماری دست‌کند زیرزمینی سامن ملایر». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شماره‌ی 13، صص: 189-206.
- یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، 1381، البلدان. چاپ چهارم، ترجمه‌ی محمدابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.
 
- Kennet, D., 2004, Sasanian and Islamic Pottery from Ras al-Khaimah (eBook version): Classification, Chronology and Analysis of Trade in the Western Indian Ocean, Oxford: Archaeopress. Society for Arabian Studies Monographs, 1.
- LeBaron B., Richard; W. F. Albright; Frederick R. Matson; Florence E. Day, 1950. “The Early Arabian Necropolis of Ain Jawan: A Pre-Islamic and Early Islamic Site on the Persian Gulf”, Bulletin of the American Schools of Oriental Research, (7/9): 1-70.
- Petersen, A., 2008, “The Archaeology of Islam in Britain: Recognition and Potential”, Antiquity (82): 1080-1092.
- Priestman, Seth M. N., 2005. “Settlement and Ceramics in Southern Iran: An Analysis of the Sasanian and Islamic Periods in the Williamson Collection”, Ph.D. Theses, Durham University. Available at Durham
- E-Theses Online: http://etheses.dur.ac.uk/2745/
- Priestman, Seth M. N., 2013, “A Quantitative Archaeological Analysis of Ceramic Exchange in the Persian Gulf and Western Indian Ocean”, Ph.D. Thesis, University of Southampton.
- Treptow, T., 2007. Daily Life Ornamented; the Medieval Persian City of Rayy, Chicago, The Oriental Institute Museum of the University of Chicago.
- Whitcomb, Donald S., 1985, Before the Roses and Nightingales; Excavations at Qasr-I Abu Nasr, Old Shiraz, New York: the Metropolitan Museum of Art.
- Whitehouse, D., 1979, Islamic Glazed Pottery in Iraq and the Persian Gulf: the Ninth and Tenth Centuries, Annali Deli Instituto Orientale di Napoli, 39.
- Wilkinson, Charles K. 1973. Nishapur: Pottery of the Early Islamic Period, Metropolitan Museum of Art.