ردپای گیلگمش و عشتار در فلات‌مرکزی ایران؛ آیا نقوش نبرد انسان و جانوران بر ظروف سفالین پیش‌ازتاریخ به داستانی اساطیری اشاره دارد؟

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه رازی، کرمانشاه .

2 دانشجوی کارشناسی ارشد باستان‌شناسی دانشگاه رازی، کرمانشاه.

چکیده

در میان هزاران ظرف سفالی مکشوف از ایران، تنها بر سطح شمار محدودی از ظروف و قطعات سفالین متعلق به هزاره‌ی چهارم تا دوم قبل‌ازمیلاد‌، که از فلات‌مرکزی و جنوب‌غربی ایران کشف شده‌اند، نقوشی یافت‌شده که روایت‌گر موضوع خاص و بیانی نمادین هستند. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که نقوش نبرد انسان و جانوران بر ظروف سفالین پیش‌از‌تاریخ فلات‌مرکزی به چه موضوعی اشاره دارد؟ نقوش این گونه ظروف به‌حدی کمیابند که پیداست برخلاف ظروف مرسوم دوره‌ی پیش‌ازتاریخ که نقوش پُرتکرار و رایجی دارند، موضوعی را روایت می‌کنند که گویی هنرمند به اسطوره‌ای اشاره دارد که بیش از همه با نبرد انسان و سگ با یک گربه‌سان بزرگ (پلنگ) در ارتباط است. در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی تلاش‌شده است که به کمک ظرف سفالین موجود در موزه‌ی آبگینه و سفالینه‌های ایران، ظروف مکشوف از یان‌تپه‌ی ازبکی و گورستان لما، علاوه‌بر بازسازی احتمالی صحنه‌ی ترسیم‌شده بر قطعه سفال‌های مکشوف از تپه‌های قبرستان و اریسمان، موضوع این نقوش مورد بررسی و واکاوی قرار گیرد. نقوش سطح سفال‌ها تصویری از نبردِ میانِ اربابِ حیوانات و پلنگی را نشان می‌دهد که از جنبه‌ی مذهبی اهمیت دارد. با این‌که جزئیات داستان بر ما پوشیده است، اما با وجود نقوش پلنگ‌های بی‌سر یا با چهره‌های محو، پیداست که نقوش، بازتابِ داستانی اساطیری هستند. اگر تحلیل‌های ارائه شده در اینجا درست باشد، تصاویر نقش‌شده بر ظروف هزاره‌های ششم و چهارم قبل‌ازمیلاد‌ ایران باید به داستان و روایتی از درگیری ارباب حیوانات (گیلگمش؟) و ایزدی با نمودِ جانورنمایِ پلنگ اشاره داشته باشد که بعدها و از دوره‌ی سومر در هنر شرق باستان به‌عنوان اینانا / عشتار شناخته می‌شود؛ این یافته‌های همگون، نشان می‌دهد در نیمه‌ی غربی فلات‌مرکزی ایران از شمال گرفته تا جنوب، به اسطوره‌ای باور داشته‌اند که ردپایی از آن تا گورستان لما در جنوب‌غربی ایران قابل پیگیری است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Clue of Gilgamesh and Ishtar on Prehistoric Ceramic Vessel of Iranian Central Plateau

نویسندگان [English]

  • Sajjad Alibaigi 1
  • Mandana Sadafi 2
1 Department Of Archaeology, Razi UniversityAssistant Professor of Archaeology, Razi University
2 M.A. Student of Archaeology, Razi University
چکیده [English]

However, in Middle Eastern Archeology, pottery is usually used to examine the socio-cultural relations of societies, typologies, the stylistic analysis, and to formulate chronological frameworks, and then attempt to the dates, sites or archaeological remains dated relatively, but it should be remembered that pottery designs beyond these primary concerns can reflect the behaviors, rituals, and social structures or beliefs of the constructing or ordering community. Also, their study can introduce us to the hidden parts of prehistoric societies. Anthropological Interpretations on the grammar of prehistoric potteries, such as Frank Hole’s research on the ceramics of Necropolis in Susa and Susan Pollack’s studies on the potteries of the Susiana Plain, are important and interesting examples of pottery interpretation. These can be supplemented by Abbas Alizadeh’s research on pottery designs by Tall-i Bakun A and recent studies by Mirghaderi and his colleagues on pottery by Godin III culture. all of whom have attempted with an anthropological approach to extracted information from motifs or combinations of the roles and forms of vessels, and ultimately provides different information about the social and economic structures of prehistoric society that were not previously understood by traditional approach of pottery assemblages. In this paper, we attempt to provide a descriptive and analytical approach to study the themes and grammars of some vessels and painted sherds motifs from Nahavand region?, Tapeh Ghabristan, Arisman, Sialk, Yan Tapeh and Lama’s graveyard which let us to show that the prehistoric potters used similar motifs to express a common narrative theme.
Keywords: Ceramic Vessel, Gilgamesh, Inanna/Ishtar, Silk III6-7, Narrative Motifs, Myth.
Introduction
Although these motifs are not created by an artist and have differences in detail and style, the overall theme of the motifs has fixed elements that carry the same common sense of the subject as they relate. From an anthropological point of view, these motifs reflect the thoughts, beliefs, and social structure of a prehistoric society that we now have fragments of, but according to the grammar of motifs and one of the Vessel with a complete scene, we can reconstruction the concepts of potsherd motifs from other prehistoric sites of the Iranian Central Plateau, giving a clue to a particular and fascinating narrative.
This research seeks to answer the question of what the motifs of the human-animal struggle over the prehistoric pottery of the Central Plateau indicate? The narrative motifs of the vessel seem to be more than a decoration, and because of the importance and the amount of information they give us, we should try to make the story as narrative as possible, as well as the beliefs and worldviews of the people of the past have developed. We therefore attempt to examine whether the pottery surface designs represent everyday and common themes, or whether there are clues that can be imagined beyond this?
What is behind the motifs? A historical narrative, Legend or a myth and a ritual message? Is there a relationship between the role, context of discovery and use of these containers? Madjidzadeh and Amiet believe that the motifs of the Tapeh Ghabristan and Abgineh Museum’s vessels show the Lord of animals.
 
Discussion
This interpretation appears to be consistent with the role of the strong person at the center of the motifs and usually we see a number of other animals around him. But Ali Haghighat and his colleagues believe that the motifs in Tapeh Ghabristan show a shepherd falling in love with Ishtar, but eventually Ishtar turning him into a leopard being attacked by dogs. This interpretation was challenged by the vessel in Abgineh museum, a more elaborate and detailed version of the motifs, shows the man fights with two leopards, so it’s not acceptable that this is the person who has become a leopard in the belief of the Haghighat and his colleagues. The question is, if this person is a shepherd and an ordinary person, why should be shown naked, Giant, with strange footwear? If a man transformed into a leopard by Ishtar, why in the scenes of Abgineh museum the same man/ shepherd! Be shown when fight with two leopards?
We know that the motifs of these vessels tell a special story, but according to date and lack of written evidence, interpretation is not easily possible. By the comparison of the motifs from Nahavand and the Ghabristan vessel, and also the samples of Arisman, Yanetpe, and Lama, we see similarities of boots, dogs and leopards. The boots were discussed earlier probably represent a religious or mythological theme, the complete scene which is reflected on the vessel in Abgineh museum. Nahavand’s vessel shows the Lord of animals with two leopards as a reflection of his power that is exaggerated. The scene seems to express a powerful person who has been a hero or perhaps a sacred for prehistoric societies. Haghighat truly discussed that the head of the leopard has been obliterated because of its holiness. The leopard has been drawn three times on the Abgineh vessel. In one case, the animal’s face is painted black (shadow) and it is interesting that in two other places, especially when the man is shown with an object hitting the leopard, the head is not drawn at all. This clearly be an indication of the sanctity and importance of this animal in the motifs. Throughout history, it has been repeatedly observed that images of saints were painted with halo or in some cases not illustrated at all. All of these show that the designs have mythical and symbolic expression and can be considered as religious-ritual vessels. The Lama’s vessel is also a special example and it’s not included as a burial vessels, because there are no examples in other graves. By examining and comparing this Tomb with other in the Lama graveyard, and according to burial objects, the amount of objects in each grave, various shapes of vessels, types of objects, and other features of the Tomb, we can find a different social status or rank.
 
Conclusion
Mesopotamian documents and mythological evidence show that the leopard is a symbol of a goddess and probably due to this sacredness their head and face are not illustrated as saints in the motifs. If these interpretations are correct, the illustrated images must refer to the story of the Lord of animals (Gilgamesh?) and the god that showed with the zoomorphic symbol of leopard, later and in Sumerian period and in ancient near eastern art known as Innana/ Ishtar. As a result, these motifs appear to contain scenes from the story of Ishtar’s conflict in the zoomorphic symbol of leopard with the lord of animals (Gilgamesh).
But at the moment we have no evidence to discuss about the details of this story. These findings show traces of an almost unknown story in prehistoric period that extends not only west of the Central Plateau, but has been known over a wide range of north (Yan Tapeh) to south (Arisman) of central plateau and southwestern Iran (Yasuj and maybe Susa!). If the findings actually show such myths, they should, according to the date of these motifs in Iran (the Yan Tapeh example), we should Reconsidered about the origin of Gilgamesh and Innana/ Ishtar myth in Mesopotamia. But if not, the presence of the Uruk gray pottery in the Central Plateau before the Silk III6 period is the most important evidence of the connection between the Central Plateau of Iran and Mesopotamia that could have provided the basis for the transmission of such myths.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ceramic Vessel
  • Gilgamesh
  • Inanna/Ishtar
  • Silk III6-7
  • Narrative Motifs
  • Myth
پارو، آندره، 1391، سومر و اکد. ترجمه‌ی محمدرحیم صراف و منیژه ابکائی‌خاوری، تهران: سمت.
- پولاک، سوزان، 1378، «سبک و اطلاع رسانی سفالینه‌های شوشان»، ترجمه‌ی کامیار عبدی، مجله‌ی باستان‌شناسی و تاریخ، سال 13، شماره‌ی 2، سال 14، شماره‌ی 1، شماره‌ی پیاپی 27 و 26، صص: 46-25.
- پیتمن، هالی، 1384، «مهر "جواهرساز" از شوش و هنر اَوان». ترجمه‌ی شهرناز اعتمادی، مجله‌ی باستان‌شناسی و تاریخ، سال نوزدهم، شماره‌ی اول و دوم، شماره‌ی پیاپی 38 و 37، صص: 61-44.
- رضوانی، حسن؛ روستایی، کوروش؛، آزادی، احمد؛ و علمداری، کوروش، ۱۳۸۵، گورستان باستانی لما. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کهگیلویه و بویر احمد.
- رضوانی، حسن؛ روستایی، کوروش؛ آزادی، احمد؛ و علمداری، کوروش، 1386، «گزارش نهایی کاوش‌های باستان‌شناختی گورستان لما، یاسوج- کهگیلویه و بویراحمد». پژوهشکده باستان‌شناسی، با همکاری اداره‌ی کل امور فرهنگی.
- رفیع‌فر، جلال‌الدین؛ و ملک، مهران، 1392، «آیکونوگرافی نماد مار و پلنگ در آثار جیرفت (هزاره‌ی سوم قبل‌ازمیلاد)». پژوهش‌های باستان-شناسی ایران، سال سوم، شماره‌ی 4، صص: 36-7.
- علیزاده، عباس، 1383، منشاء نهادهای حکومتی در پیش‌ازتاریخ فارس: تل باکون، کوچ‌نشینی باستان و تشکیل حکومت‌های اولیه. ترجمه‌ی کوروش روستایی، فارس: بنیاد پژوهشی پارسه-پاسارگاد.
- علیزاده، عباس، 1395، آثار برگزیده از طرح ساماندهی مخازن موزه ملی ایران. با همکاری: عبدالمجید ارفعی، ام‌البنین غفوری، فریدون بیگلری، جبرئیل نوکنده، حسین داودی و یوسف حسن‌زاده، تهران: موزه ملی ایران.
- قائینی، فرزانه، 1383، موزه آبگینه و سفالینه‌های ایران. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
- مجیدزاده، یوسف، 1358، «کهن‌ترین بیان تصویری بر سفالی از تپه قبرستان». کند و کاو، شماره‌ی سوم، صص: 61-64.
- مجیدزاده، یوسف، 1380، تاریخ و تمدن بین‌النهرین. جلد سوم، هنر و معماری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- مجیدزاده، یوسف، 1389، کاوش‌های محوطه‌ی باستانی ازبکی. جلد دوم: سفال، تهران: اداره‌ی کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان تهران.
- مجیدزاده، یوسف، 1396، کاوش‌های تپه قبرستان. ترجمه‌ی موسسه‌ی پیشین‌پژوه، به‌کوشش: محمدرضا میری و اکرم غلامی‌خیبری، تهران: موازی- پیشین پژوه.
- میرقادری، محمدامین؛ نیکنامی، کمال‌الدین؛ فیروزمندی شیره‌جینی، بهمن؛ و رضایی باغ‌بیدی، بهار، بی‌تا، «زاگرس‌مرکزی و میان‌رودان اکدی؛ پژوهشی پیرامون نقش عقاب بر روی سفال‌های فرهنگ گودین III»، در: علی‌بیگی، سجاد، میری، محمدرضا و هالی پیتمن، سپهر مجد: باستان‌شناسی دنیای ایرانی و سرزمین‌های پیرامون؛ جشن‌نامه‌ی دکتر یوسف مجیدزاده (زیر چاپ).
- هول، فرانک، 1383، «نمادهای مذهب و تشکیلات اجتماعی در شوش». ترجمه‌ی کامیار عبدی، باستان‌پژوهی، شماره‌ی 12، صص: 61-48.
 
- Amiet, P., 1979, “Iconographie archaïque de l'Iran. Quelques documents nouveaux”, Syria 56 (3-4): 333-352.
- Boroffka, R., & Parzinger, H., 2011, “Sialk III pottery from Area B; Description, Classification, Typology”. In: Vatandoust, A. Parzinger, H., and B. Helwing, Early Maining and Metallography on The Western Central Iranian Plateau, The First Five Years of Work, Pp. 100-195, Archäologie in Iran Und Turan, Band 9, Deutsches Archäologisches Institut, Eurasien- Abteilung, Aussenstelle Teheran, Verlag Philipp Von Zabern, Mainz.
- De Mequenem, R., 1934, “Fouilles de Suse 1929-1933”, In: de Mecquenem, M. R., & V. Scheil (eds.), Mémories de la Mission Archéologique de Perse, Mission en Susiane, Archéologie, Métrologie et Numismatique Susiennes, Tome XXV, Pp. 177-237, Paris: Librairie Ernest Leroux.
- De Mequenem, R., 1943. “Fouilles de Suse 1933-1939”. In: De Mecquenem, R., Contenau, G., Fister R. P. & N. T. Belaiew, Mémoires de la Mission Archéologique en Iran: Mission de Susiane, Archéologie Susienne, Tome XXIX, Pp. 3-161, Presses Universitaires De France, Paris: Paul Geuthner.
- Garfinkel, Y., 2000, “The Khazineh Painted Style of Western Iran”. Iran 38: pp. 57-70.
- Haghighat, A., Vahdati Nasab, H., Hejebri Nobari, A., & Mousavi Kouhpar, S. M., 2012, “A Fabulous Narrative of a Semi-Anonymous Myth of Pre-Historic Era in the Iranian Plateau”. International Journal of Humanities 19 (3): 21-36.
- Hansen, D. P. & Dales, G. F., 1962, “The Temple of Inanna, Queen of the Heaven at Nippur”. Archaeology 15: pp. 75-84.
- Hole, F., & Wyllie, Ch., 2007, “The Oldest Depictions of Canines and a Possible Early Breed of Dog in Iran”. Paléorient 33/1: Pp. 175-185.
- Ippolitoni Strika, F., 1983, “Prehistoric Roots: Continuity in the images and Rituals of the Great Goddes cult in the Near East”. Rivista Degli Studi Orientali 57: Pp. 1-41.
- Ippolitoni-Strika, F., 1990, “A Bowl from Arpachiyah and the Tradition of Portable Shrines”. Mesopotamia 25: Pp. 147-174.
- Madjidzadeh, Y., 1999, “The Oldest Narrative Pictorial Phrase on a Pottery Vessel from Tappeh Qabristan”. In Alizadeh, A., Majidzadeh, Y., and S. Malek Shahmirzadi (eds.), Iranian World, Essays on Iranian Art and Archaeology, Presented to Ezat O. Negahban, Pp. 80-84, Tehran: Iran University Press.
- Madjidzadeh, Y.,  2008, Excavations at Tepe Ghabristan, Iran. IsMEO, Rome.
- Mellaart, J., 1967, Çatal Hüyük, Stadt aus der Steinzeit. Wheeler (ed.), Regensburg.
- Meece, S., 2006, “A bird’s eye view - of a leopard’s spots. The Çatalhöyük ‘map’ and the development of cartographic representation in prehistory”, Anatolian Studies 56: Pp. 1-16.
- Nys, N., & Bretschneider, J., 2008, “Research on the Iconography of the Leopard”. Ugarit Forschungen 39: Pp. 555–615.
- Schmandt-Besserat, D., 2004, “Birth of Narrative Art, How Writing Led to Picture Painting”. Archaeology Odyssey 7 (5): Pp. 36-43 & 55.
- Schmandt-Besserat, D., 2007, When Writing Met Art, from symbol to story. University of Texas Press.
- Tobler, A. J., 1950, Excavations at Tepe Gawra. II, Philadelphia.
- Vidale, M., Fazeli Nashli, H., & Desset, F., 2018, “The late prehistory of the northern Iranian Central plateau (c. 6000–3000 BC): growth and collapse of decentralised networks”. In: Meller, H., Gronenbron, D., & R. Risch (eds.), Uberschuss ohne Staat-Politische Formen inder Vorgeschichte Surplus without the State- Political Forms in Prehistory, 10. Mitteldeutscher Archaologentag vom 19. Bis 21. Oktober 2017 in Halle (saale), Pp. 103- 145, Tagungen des Landesmuseums für vorgeschichte Halle, Band 18.