سنت تدفین زردشتیان در سده‌های میانۀ اسلامی بر اساس کاوش باستان‌شناسی در تپه قلعه خلچان تفرش

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه نیشابور، نیشابور، ایران

2 دانشجوی دکتری باستان شناسی، گروه باستان شناسی، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران..

3 دانشیار گروه باستان شناسی دوران اسلامی، پژوهشکدۀ باستان شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران.

چکیده

از سنت‌های تدفینی زردشتی در دوران اسلامی اطلاعات زیادی در دست نیست. به‌لطف گورنوشته‌های تاریخ‌دار پهلوی و متون نوشتاری اطلاعات اندکی از نحوۀ دفن زردشتیان در قرون اولیۀ اسلامی در دست است؛ این سنت‌های تدفینی در سده‌های میانۀ دوران اسلامی به‌ندرت گزارش شده است. در کاوش باستان‌شناسی تپه قلعه‌خلچان (قلعه‌گنبدسرا) در تفرش در استان مرکزی یک برج خاموشی مسقف با ۴۹ قطعه استخوان انسانی و قطعۀ سفال‌هایی از سده‌های میانۀ دوران اسلامی گزارش شده است. از منظر پوشش سقف، این برج خاموشی با برج خاموشی بندیانِ درگز از دورۀ ساسانی قابل مقایسه است. با درنظر گرفتن بافتار زمانی این دو برج خاموشی در نوشتار حاضر تلاش می‌شود به سه پرسش باستان‌شناسی پاسخ داده شود؛ ساختار بناهای تدفینی زردشتی در سده‌های میانۀ اسلامی چه مشخصاتی داشته است؟ برج خاموشی تپه قلعه‌خلچان دارای چه وجوه اشتراک و افتراقی با برج خاموشی بندیان از دورۀ ساسانی است؟ و مسقف بودن برج خاموشی تپه قلعه‌خلچان در مطالعات باستان‌شناسی دوران اسلامی چه اهمیتی دارد؟ فرض بر تأثیر سنت تدفین ساسانی بر تدفین زردشتیان در سده‌های پس از اسلام است. به‌علاوه، اقلیت بودن جامعۀ زردشتی در سده‌های میانۀ اسلامی بر کیفیت سنت دفن آن‌ها مؤثر درنظر گرفته است. نوشتار پیشِ‌رو برمبنای کاوش‌های باستان‌شناسی و مطالعات کتابخانه‌ای انجام گرفته است و با رویکرد توصیفی-تحلیلی سعی در تبیین نحوۀ دفن زردشتیان در سده‌های میانۀ اسلامی دارد. تحقیق حاضر نشان ‌داده است که دفن مردگان در برج‌های خاموشی یکی از سنت‌های تدفینی زردشتیان در سده‌های میانۀ اسلامی بوده است. به‌علاوه، این سنت تدفینی ادامۀ سنت برج‌های خاموشی در دورۀ ساسانی است که تا سده‌ها پس از سقوط ساسانیان هم‌چنان ادامه داشته است. مسقف بودن دو برج خاموشی بندیان و تپه قلعه‌خلچان وجه بارز استمرار فرهنگ ساخت برج‌های خاموشی مسقف از دورۀ ساسانی تا سده‌های میانۀ اسلامی در ایران است.   

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Mid-Islamic Zoroastrian Burial Customs in Iran in the Light of Excavations at Tepe Qaleh Khalachan, Tafresh, Iran

نویسندگان [English]

  • Mehdi Mousavinia 1
  • esmaiel sharahi 2
  • mohammad mortezayi 3
1 Assistant Professor, Department of Archaeology, Faculty of Literature and Humanities, University of Neyshabur, Neyshabur, Iran
2 PhD. Student Archaeology, Department of Archaeology, Faculty of Art and Architecture, Bu-Ali Sina University, Hamadan, Iran.
3 Associate Professor, Department of Archaeology Islamic Period, Research Institute of Cultural Heritage and Tourism (RICHT), Tehran, Iran.
چکیده [English]

Unlike Sasanian period, we haven’t got more information about Zoroastrian burial customs in Islamic period. The early Islamic funerary inscriptions give some information about burial practices in this period. The Yazdgerdi calendar dates on these epitaphs provide an absolute date for them in the first three centuries of the Islamic period. Until recent excavation at Tepeh Qaleh Khalachan weren’t any evidences of Zoroastrian burial customs in Middle Islamic period. In Archaeological excavation of Tepeh Qaleh Khalachan a roofed tower of silence was discovered. Model of this structure before have been found in Bandyian in Dargaz from Sasanian period. In this paper tried to answer three questions about structure and burial custom. What is exactly the feature of Zoroastrian burial custom in Middle Islamic in Iran? What are mutual and different features between Tepeh Qaleh Khalachan and Bandyian towers of silence? What is precisely important of this roofed tower of silence in archaeological studies of Islamic period? Because some mutual features has been supposed influence of Bandyian on Tepeh Qlaeh Khalachan tower of silence. Besides, Zoroastrian mirror communities had Some influences on burial customs. Methodology of present paper is analytical descriptive. Archaeological data of Tepeh Qlaeh Khalachan and Bandyin have been investigated and at the same time, library resources about Zoroastrian burial customs, towers of silence and Zoroastrian communities in Islamic period have been studied. This paper showed tower of silence was a burial custom in Middle Islamic in Iran and had some mutual roots with Bandyian ones. Best example of these mutual features is a roof on these two towers of silence. What it shows roofed towers of silence continued to Middle Islamic period in Iran. Hence it is plausible if someone supposes towers of silence in Yazd, Kerman and Rayy are belonging to the second generation of towers of silence in Iran what is dating to after Middle Islamic period.
Keywords: Zoroastrianism Burial Practices, Tower of Silence, Tepe Qaleh Khalachan, Middle Islamic Period.
 
Introduction
A major issue in the archaeology of Islamic period in Iran is nature of Zoroastrians presence in this part of the Iranian history. While both historical sources and archaeological evidences offer a picture of Zoroastrians presence in the four earliest Islamic centuries, such is by no means the case when it comes to the middle part of this period. It would appear that the Zoroastrian presence and the related manifestations in the social context faded out in lockstep with the decline of the early Islamic semiautonomous states and the Ghaznavid and later Seljuk and Khwarazmian dynasties. Yet, with the Mongol Ilkahns seizure of power and their episodic religious tolerance, Zoroastrians would reemerge in the history and resume performing their rituals as a religious minority. References to the existence of these groups in the Ilkhanid society are found in The Travels of Marco Polo (vol. 1, chapter 14), Tarikh-e Mubarak-e Ghazani (Rashīd al-Dīn Fazlollah, 1940: 188) and Tarikh-e Vassaf (Sharaf al-Din Abdollah Shirazi, 1967: 198). Meanwhile, archaeological data have brought into light another aspect of this presence in the same period. A tower of silence assignable to the middle Islamic period was discovered in the course of excavations at the Tepeh-Qaleh Khalachan in Tafresh. Historically speaking, the excavated structure constitutes a vital, unwritten part of the Zoroastrian history of the Middle Islamic Iran and from the archaeological perspective this burial structure has partially solved the drastic problem of the Zoroastrian funeral traditions in the concerned period. Furthermore, given the discovery of a similar structure at the Sasanian site of Bandiyan, comparison of the two structures may provide insights into the structural evolution of towers of silence from Sasanian to Middle Islamic period. It is particularly important because Tepeh Qaleh Khalachan towe of silence is more comparable to its counterpart at Bandiyan from Sasanian period. Both of these towers of silence have been roofed. Here attempted to investigate historical and archaeological aspects of Tepeh Qlaeh Khalachan tower of silence. Beside, tried to compare architectural structure of Tepeh Qlaeh Khalachan and Bandyian to reveal architectural mutual aspects of these towers of silences. Methodology of present paper to this aim is analytical descriptive. In this regard, archaeological data of Tepeh Qlaeh Khalachan and Bandyin have been investigated and compared. At the same time, library resources about Zoroastrian burial customs, towers of silence and Zoroastrian communities in Islamic period have been studied.
 
Identified Traces
The city of Tafresh is located in 162 km southwest of Tehran and 73 km northeast of Arak. Tepeh Qaleh Khalachan is located in northeastern quadrant of this city, in the Khalachan sector. Rising 15‒18 m above the surrounding plain, the site built on a natural rock hump. The only fieldwork in this site is one season of excavation by S. M. Mousavinia. In this season excavator found some evidences of a Middle Islamic tower of silence. The architectural structure of the central part is of indispensable significance as it provides a rare insight into the building plan of towers of silence in the middle Islamic period. Beside, this structure represents a roofed sample of the Zoroastrian towers of silence in Iran what such tower of silence has been discovered just in Bandiyan in Dargaz from Sasanian period. Function and dating of Tepeh Qaleh Khalachan tower of silence have been based on 49 human bone elements and some pottery sherds from Middle-Islamic period.
 
Discussion
The lack of information about Zoroastrian burial customs from the 4th to the 7th century is one of the important issues of the archeology of the Islamic era. In archeological excavation in the Tepe Qaleh Khalachan revealed some information about presence of Zoroastrian society and its burial customs in Iran. This Zoroastrian Dakhma is comparable not to its later examples of Yazd and Kerman, but to the Bandyian from the Sassanid period. This case shows the dynamics of the Zoroastrian burial custom and its evolution from the Sassanid to the mid-Islamic centuries in Iran. The location of this site in the geography of Tafarsh, which is a peripheral city compared to the more important centers of Qom and Hamedan, shows that Tafarsh was one of the living centers of religious minorities in the mid-Islamic centuries. Probably, along with the location of Tafarsh, the city being surrounded by passes and mountain ranges is one of the important factors of the life of this religious minority in this geographical area.
 
Conclusion
With the arrival of Islam and the ensuing shift in population composition from Zoroastrian to Muslim, the disciples of the cult experienced a different and occasionally harsh life depending on the religious attitudes adopted by the contemporary rulers. Despite historical sources and archaeological finds show existence of Zoroastrian communities in the early Islamic period, we hadn’t such finds in the Middle Islamic period in Iran. In archaeological excavation at Tepeh Qaleh Khalachan was discovered a tower of silence. Some human bone elements and pottery sherds have been found in this tower of silence. Beside, based on architectural structure this tower of silence is continuity of Bandyian tower of silence. Thus, we may conclude that the building plans of towers of silence remained almost unchanged during the long period spanning the Sasanian and the middle Islamic period. The most striking aspect of this continuity is the roofed tops of the structures at Tepeh Qaleh Khalachan and Bandiyan. To conclude with, archaeological excavation at Tepeh Qaleh Khalachan has enabled to partially resolve some doubts about the nature of Zoroastrian presence and the related mortuary customs in Iran during the middle Islamic period. Thus, we may interpret the deposition of the dead in towers of silence, an originally Sasanian tradition, as one of the burial patterns employed by Zoroastrians in Iran in this period. Unlike the later instances reported from Yazd, Kerman and Rayy, Tepeh Qaleh Khalachan structurally marks the continuation of Bandiyan tower of silence from Sasanian period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Zoroastrianism Burial Practices
  • Tower of Silence
  • Tepe Qaleh Khalachan
  • Middle Islamic Period
- آموزگار، ژاله، ۱۳۸۱، «گُلی بر مزاری، مزارنوشتۀ نویافته‌ای به پهلوی ساسانی از کازرون». نامۀ ایران باستان، 2 (1): ۶۹-۶۳.
- ابوریحان‌بیرونی، محمد بن احمد، ۱۳۶۲، التفهیم لأوائل صناعه التنجیم. به‌تصحیح: جلال‌الدین همایی، تهران: نشر بابک.
- ابودلف خزرجی، مسعر بن مهلهل، ۱۹۷۰، الرساله الثانیه لأبی دلف رحاله القرن العاشر. به‌تصحیح: محمد منیر مرسی، قاهره: نشر عالم الکتب.
- اشپولر، برتولد، ۱۳۶۵، تاریخ مغول در ایران. ترجمۀ محمود میرآفتاب، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
- اقبال آشتیانی، عباس، ۱۳۸۴، تاریخ مغول. چاپ هشتم، تهران: امیرکبیر.
- تفضلی، احمد، ۱۳۷۸، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به‌کوشش: ژاله آموزگار، چاپ سوم، تهران: نشر سخن.
- جعفری‌دهقی، محمود، ۱۳۹۳، «نگاهی تازه به کتیبه پهلوی آذرشب مشهور به نیروگاه سیکل ترکیبی (کازرون چهارده)». زبان شناخت، 5 (10): ۲۹-۲۱.
- جکسن، آبراهام والنتاین ویلیامز، ۱۳۸۷، سفرنامۀ جکسن: ایران در گذشته و حال. ترجمۀ منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- داراب هرمزدیار، ۱۹۲۲، روایات داراب هرمزدیار. دفتر اول. به اهتمام: مازک رستم اون والا، بمبئی: چاپ بمبئی.
- رشیدالدین فضل الله همدانی، ۱۹۴۰، تاریخ مبارک غازانی، داستان غازان خان. به‌تصحیح: کارل یان، لندن: نشر لوزاک.
- رشیدالدین فضل الله همدانی، ۱۳۹۲، جامع التواریخ. جلد اول، به‌تصحیح: محمد روشن، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- رهبر، مهدی، ۱۳۹۸، «نتایج فصل اول کاوش در دخمۀ ترک آباد اردکان یزد». فر فیروز: جشن نامۀ دکتر فیروز باقرزاده، به‌کوشش: سید احمد محیط طباطبایی، شاهین آریامنش و فاطمه عظیم پور، پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری و آریامنا: ۳۱۷-۳۴۸.
- زارعی، محمد ابراهیم؛ خاکسار، علی؛ مترجم، عباس؛ امینی، فرهاد؛ و دینی، اعظم، ۱۳۹۳، «بررسی و مطالعۀ سفال‌های دورۀ ایلخانی به‌دست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی ارزانفود». مطالعات باستان‌شناسی،‌ ۶ (۲): ۹۰-۷۳.
- سلیم، غلامرضا، ۱۳۸۳، محمود غزنوی سرآغاز واپسگرایی در ایران. چاپ اول، تهران: نشر بلخ.
- سورتیجی، سامان، ۱۳۹۰، «معرفی شیوۀ تدفینی از دورۀ ساسانی در قلعه کنگلو واقع در سوادکوه مازندران». مطالعات باستان‌شناسی، ۳ (۲): ۷۷-۹۲.
- شراهی، اسماعیل، 1387، «گزارش گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطۀ زلف‌آباد فراهان». آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مرکزی (منتشر نشده).
- شراهی،اسماعیل، 1389، «گزارش کاوش فصل دوم کاوش باستان‌شناسی محوطۀ زلف‌آباد فراهان». آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مرکزی (منتشر نشده).
- شراهی،اسماعیل، 1393، «گزارش فصل اول کاوش در دستکند زیرزمینی تهیق خمین». آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مرکزی (منتشر نشده).
- شراهی، اسماعیل؛ و صدیقیان، حسین، 1398، «مطالعۀ باستان‌شناختی سفال‌های قرون میانۀ اسلامی دستکند زیرزمینی تهیق خمین». فصلنامۀ مطالعات باستان‌شناسی پارسه، 3 (۸): ۱۵۸-۱۴۱.
- شرف‌الدین عبدالله شیرازی، ۱۳۴۶، تاریخ وصاف. به‌کوشش: عبدالمحمد آیتی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- شهمردان، رشید، ۱۳۶۳، تاریخ زرتشتیان. فرزانگان زرتشتی، تهران: نشر فروهر.
- قریب، بدرالزمان، ۱۳۴۵، «کتیبه‌ای به خط پهلوی در چین». فصلنامۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ۱۴ (۱): ۷۶-۷۰.
- قلی‌امیری، سید مصطفی، ۲۵۳۵، «دخمه و مراسم آن بنا بر روایات داراب هرمزدیار». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، به راهنمایی: بهرام فره‌وشی، گروه زبان‌شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران (منتشر نشده).
- مرتضوی، منوچهر، ۱۳۷۰، مسائل عصر ایلخانیان. چاپ دوم، تهران: موسسه انتشارات آگاه.
- مهجور، فیروز؛ و صدیقیان، حسین، ۱۳۸۸، «بررسی سفال‌های اسلامی محوطۀ مشکین‌تپۀ پرندک در استان مرکزی». دوفصلنامۀ پیام باستان‌شناس، 6 (۱۲): ۱۲۰-۱۰۵.
- موسوی‌نیا، سید مهدی، ۱۳۹۵، «گزارش مقدماتی فصل اول کاوش باستان‌شناسی تپه قلعه‌خلچان تفرش». آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی استان مرکزی، (منتشر نشده).
- نصرالله‌زاده، سیروس، ۱۳۸۱ الف، «کتیبه‌های یادبود و سنگ‌مزار پهلوی ساسانی (۲)». نامۀ پارسی، ۶ (۴): ۱۶-۱۲.
- نصرالله‌زاده، سیروس، ۱۳۸۱ ب، «کتیبه‌های یادبود و سنگ‌مزار پهلوی ساسانی (۳)». نامۀ پارسی، ۷ (۱): ۲۷-۲۳.
- نصرالله‌زاده، سیروس، ۱۳۸۱ پ، «کتیبۀ سنگ‌مزار تل سفید«. در: سروش پیر مغان، به‌کوشش: کتایون مزداپور، تهران: انتشارات ثریا: ۳۹۱-۳۸۵.
- نصرالله‌زاده، سیروس، ۱۳۸۵، کتیبه‌های پهلوی کازرون. کازرون: کازرونیه.
- نظام‌الملک، ابوعلی حسن بن علی خواجه، ۱۳۴۴، سیاست‌نامه. به‌تصحیح: محمد قزوینی، تهران: کتابفروشی زوار.
- نعمتی، محمدرضا، 1388، «گزارش فصل اول کاوش باستان‌شناسی محوطۀ زلف‌آباد فراهان». آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مرکزی (منتشر نشده).
 
- Amouzegar, J. & Tafazzoli, A., 1994, Pahlavi language, Literature and Instructions. (In Pesian), Tehran: Moin Publication.
- Amouzegar, J., 2002, “Goli Bar Mazari, new foundly Pahlavi tomb-inscripted from Kazerun”. Name-ye Iran-e Bastan, 2 (1): 63-69.
- Azargoshasb, A., 1979, The Religious Ceremonies and Customs of the Zoroastrians. (In Pesian), Tehran: Farvahar Publication.
- Boyce, M., 1992, Zoroastrianism: Its Antiquity and Constant Vigour. Columbia lectures on Iranian studies, Book 7, Costa Mesa: Mazda.
- Darab Hormazyar, 1922, Dārāb Hormazyār's Rivāyat. (In Pesian), edited by: Ervad Manockij Rustamji Unvala. Bombay: Bombay publication.
- De Blois, F., 1993, “Middle-Persian funerary inscriptions from South-Western of Iran”. In: Medioriranica: Proceedings of the International Colloquium, Katholieke Universiteit Leuven from the 21st to the 23rd of may 1990, ed. W. Skalmowski, A. Van Tongerloo, Leuven: 29-43.
- Della Valle, P.; Bellori, P. & Pietro, G., 1843, Viaggi di Pietro della Valle, il pellegrino : descritti da lui medesimo in lettere familiari all'erudito suo amico Mario Schipano, divisi in tre parti cioè : La Truchia, La Persia, e l'India, colla vita dell'autore. Brighton : G. Gancia.
- Eghbal Ashtiani, A., 2005, Mongol History. (In Pesian), Tehran: Amirkabir Publication.
- Farjamirad, M., 2015, Mortuary Practice in Ancient Iran from the Achaemenid to the Sasanian Period. Oxford: Archaeopress.
- Frye, R. N., 1970, “Funerary Inscriptions in Pahlavi from Fars”.Henning Memorial Volume, London: 152-156.
- Gharib, B., 1966, “A pahlavi inscription in China”. (In Persian), Quarterly of Faculty of Literature and Humanities, Tehran University, 14 (1): 70-76.
- Gholiamiri, M., 1976, “Dakhmeh and its customs based on Dārāb Hormazyār's Rivāyat”. (In Pesian), Master dissertation of linguistics, Faculty of Literature and Humanities, Tehran University, Unpublished.
- Gropp, G., 1969, “Einige neuentdeckte Inschriften aus sassanidischer Zeit”. In: Altiranische Funde und Forschungen. W. Hinz (ed.), Berlin: 229-60.
- Harmatta, J., 1973, “Altiranische Funde und Forschungen”. Sprache, 19: 68-79.
- Henning, W. B., 1958, “Mitteliranisch”. Handuch der Orientalistik, Ed.  B. Spuler. Bd. 4, Abs. 1, Leiden: 20-130.
- Humbach, H., Shiping, W., 1988, “Die Pahlavi-chinesische Bilingue von  Xi'an”. Acta Iranica, 28: 73-82.
- Jaafari Dehaghi, M., 2015, “A Fresh Look on the Pahlawi Inscription of Azarshab Known as Niroogahe Sicle Tarkibi (Kazeroon fourteen)”. (In Persian), Zabanshenakht (Language Studies), 5 (10): 21-29.
- Jackson, A.V. W., 2008, Persia: past and present, (In Pesian), translated by Manouchehr Amiri and Fereydoun Badrei, Tehran: Elmi-Farhangi publication.
- Jafarian, R., 2006, “History of Shia in Iran from origin to Safavid dynasty”. (In Pesian), Qom: Ansarian publication.
- Mahjoor, F. & Sedighian, H., 2009, “The Archaeological Survey of Islamic potteries in Moshkin Tape Parandak”. Journal of payam-e Bastanshenas, 12: 105-120.
- Morgan, D., 1992, The Mongols. (In Pesian), Translated by: Abbas Mokhber, Tehran: Markaz publication.
- Mortazavi, M., 1991, Issues of Ilkhanid dynasty. (In Pesian), Tehran: Agah publication.
- Mousavinia, M., 2016, Preliminary report of first season of archaeological excavation inTepeh Qaleh Khalachan Tafresh. (In Pesian), Cultural Heritage, Handicraft and Tourism Organization of Markazi province, Unpublished.
- Nasrollahzadeh, C., 2006, Pahlavi inscriptions of Kazerun. Kazerun: Kazerunieh Publication.   
- Nasrollahzadeh, C., 2002a, “Funerary Pahlavi Inscriptions (2)”. (In Persian), Nameye- Parsi, 6 (4): 12-16.
- Nasrollahzadeh, C., 2002b, “Funerary Pahlavi Inscriptions (3)”. (In Persian), Nameye- Parsi, 7 (1): 23-27.
- Nasrollahzadeh, C., 2002c, “Tel-e- Sefid funerary inscription”. (In Persian), In: Soroush-e Pir-e Moghan, edited by: Katayun Mazdapour, Tehran: Soraya publication: 385-391.
- Nemati, M. R., 2009, “Preliminary report of first season of archaeological excavation in Zolfabad Farahan”. (In Pesian), Cultural Heritage, Handicraft and Tourism Organization of Markazi province (Unpublished).
- Noorolahi, A., 2007, “Archaeological survey of central part of Tafresh county”. (In Pesian), Cultural Heritage, Handicraft and Tourism Organization of Markazi province (Unpublished).
- Olearius, A., 1696, Persianische Reisebeschreibung. Hamburg.
- Rahbar, M., 2007, “A Tower of Silence of the Sasanian Period at Bandiyan: Some Observations about Dakhmas in Zoroastrian Religion”. In: After Alexander: Central Asia before Islam, Eds. Cribb, J. and Herrmann, G. Oxford: Oxford University Press: 455-473.
- Rahbar, M., 2017, “Preliminary report of second season of archaeological excavation inTorkabad Dakhmeh, Ardakan”. (In Pesian),  Center of archaeological researches (Unpublished).
- Rashīd al-Dīn Fazlollah, 1961, “Geschichte Ġāzān-Ḫān’s: taʾriḫ-i-mubārak-i-ġāzānī”. edited by: Karl Jahn, London: Luzac publication.
- Rezai Baghbidi, H., 2011, “New Light on the Middle Persian-Chinese Bilingual Inscription from Xian”. in: The Persian Language in History, ed. M. Maggi and P. Orsatti, Wiesbaden: 105-115. 
- Salim, Gh., 2004, Mahmoud Ghaznavi, the beginning of Retrograde in Iran. (In Pesian), Tehran: Balkh publication.
- Shahmardan, R., 1984, Zoroastrian history, Zoroastrian sages. Tehran: Farvahar publication.
- Sharaf al-Din Abdollah Shirazi., 1967, Tarikh-e-Vassaf. (In Persian), edited by: Abdolhamid Ayati, Tehran: Iranian Culture Foundation.
- Sharahi, E. & Sedighian, H., 2019, “Archaeological study of Middle Islamic Tahyagh troglodytic site in Khomein”. Parseh Journal of Archaeological Studies, 8: 141-158.
- Sharahi, E., 2008, Speculation for specification of archaeological zone and proposition of borders of Zolfabad Farahan. (In Persian), Cultural Heritage, Handicraft and Tourism Organization of Markazi province (Unpublished).
- Sharahi, E., 2010, “Preliminary report of second season of archaeological excavation in Zolfabad Farahan”. (In Pesian), Cultural Heritage, Handicraft and Tourism Organization of Markazi province, (Unpublished).
- Sharahi, E., 2014, “Preliminary report of first season of archaeological excavation inTahyagh troglodytic in Khomein”. (In Persian), Cultural Heritage, Handicraft and Tourism Organization of Markazi province (Unpublished).
- Skjærvø, P. O., 1986, “A Fragment of a Column with a Pahlavi: Funerary Inscription”. in: Iranische Denkmäler, Ursula Seidl, Lief. 12: Iranische Felsreliefs H: Die elamischen Felsreliefs von K.r.ng.n und Naq. -e Rustam mit einem Anbang von P. O. Skjærvø, Berlin: 25-26.
- Spuler, B., 1985, “The Mongols in Iran”. (In Pesian), Transleted by: Mahmood Miraftab, Tehran: Elmi-Farhangi publication.
- Tafazzoli, A., 1994-5, “Two Fumerary Inscriptions in Cursive Pahlavi from Fars”. Orientalia Suecana, 43-44: 177-182.
- Tafazzoli, A., 1999, “Pre-Islamic Persian Literature”. (In Pesian), edited by: Jaleh Azmouzegar, Tehran: Sokhan publication.
- Tafazzoli, A. & Sheikh-al-Hokamayi, E., 1994, “The Pahlavi Funerary Inscription from Mashtan (Kaxerun III)”. AMI, 27: 265-267.
- Tafazzoli. A., 1991, “L'inscription funéraire de Kazerun II (Parīšān)”.Studia Iranica, 20: 197-202.
- Tavernier, J. B., 1678, The six travels of John Baptista Tavernier. London: Printed for R. L. and M. P.
- The Travels of Marco Polo, 1926, ed. M. Komroff and J. Cape. New York: Garden City.
- The Vendīdād, 1899, Naurozji, Manekji Nasarvanji Kanga and Dārāb Peshotan Sanjānā. Bombay.
- Trumpelmann, L., 1984, “Sasanian Graves and Burial Customs”. in: Arabie orientale, Mésopotamie et Iran méridional de l'Age du Fer au début de la période Islamique / Ed. Recherche sur les Civilisations, Paris: 318 – 329.
- Zarei, M. E.; Khaksar, A.; Motarjem, A.; Amini, F. & Dini, A., 2015, “Survey and Study of Ilkahanid Pottery from Archaeological Excavations in Arzanfood”. (In Persian), Journal of Archaeological Studies, 6 (2): 73-90.