مطالعۀ استقرارها و سفال خاکستری عصر آهن منطقۀ طالقان (براساس بررسی های میدانی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان شناسی، گروه باستان شناسی و تاریخ، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی تهران غرب، تهران، ایران.

2 استاد گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

3 استاد گروه باستان شناسی و تاریخ، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی تهران غرب، تهران، ایران.

چکیده

از آنجا که عصر آهن، نقطۀ تلاقی بین دوران پیش‌ازتاریخ و تاریخی ایران به‌حساب می‌آید، از منظر باستان‌شناسی دارای اهمیت بسزایی است. از مهم‌ترین یافته‌ها و بحث‌های عصر آهن، سفال خاکستری و مسأله پیدایش و چگونگی انتشار آن در ایران است؛ در این‌خصوص، نظریات متعددی ارائه شده که برخی آغاز عصر آهن و ظهور سفال خاکستری را نتیجۀ مهاجرت و پویایی فرهنگی، و برخی آن‌را درونی و در نتیجۀ تطور و تغییرات در فرهنگ‌های عصر مفرغ می‌دانند. از نقاط قابل‌توجه عصر آهن فلات‌مرکزی، منطقۀ میان‌کوهی طالقان است؛ از این منطقه، 13 محوطۀ عصر آهن شناسایی شده است که بخشی ‌از ‌یافته‌های سفالی آن در دورۀ مذکور را قطعات سفال‌های خاکستری با فاصلۀ زمانی آهن I و II را به‌خود اختصاص می‌دهند که تاکنون کمتر بدان پرداخته شده است. هدف اصلی این پژوهش، ضمن معرفی و تحلیل استقرارهای عصر آهن منطقۀ طالقان، بررسی سفال‌ خاکستری و مقایسه و تطبیق آن با سایر مناطق محوطه‌های همجوار است. پرسش‌ها عبارتنداز: گونه‌ها و الگوی پراکنش محوطه‌های عصر آهن منطقۀ طالقان از چه شاخصه‌ای برخوردارند؟ ظهور سفال خاکستری منطقۀ طالقان پی‌آمد استقرارهایی با یک فرهنگ جدید است یا فرآیند یک فرهنگ تطوریافتۀ درون‌منطقه‌ای بوده است؟ سفال خاکستری منطقۀ طالقان محصول یک جامعۀ پیشرفته با شاخصه‌های جوامع پیچیدۀ شهری است، یا محصول یک جامعۀ روستایی بوده است؟ روش پژوهش، به‌صورت میدانی با گردآوری سفال‌ها از سطح محوطه‌ها و مطالعۀ آن با رویکرد توصیفی-تحلیلی از طریق جستجو در منابع کتابخانه‌ای و گزارشات فعالیت میدانی صورت‌گرفته و سپس نتایج حاصل‌شده به شیوۀ تاریخی-تحلیلی ارائه شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که سفال خاکستری طالقان احتمالاً پی‌آمد یک استقرار جدید است و وجود برخی نشانه‌ها باعث تقویت این فرضیه شده که سفال خاکستری این منطقه، محصول یک جامعۀ دامدارکوچ‌نشین یا به احتمالی دیگر، محصول یک جامعۀ دامدار روستایی است که با جوامع پیشرفتۀ فلات‌مرکزی در ارتباط بوده است؛ همچنین بررسی گونه‌ها و الگوهای استقراری طالقان نشان می‌دهد عموماً پراکنش محوطه‌های در راستای برآوردن نیازهای جوامع کوچ‌رو بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study of Settlements and Gray Pottery of the Iron Age of Taleghan Region (Based on Field Surveys)

نویسندگان [English]

  • Mohammad Reza Haddadian 1
  • Bahman Firouzmandi 2
  • reza shabani Samgh Abadi 3
1 Ph.D. Candidate in Archeology, Department of Archeology and History, Science and Research Branch, Islamic Azad University of West Tehran, Tehran, Iran.
2 Professor, Department of Archeology, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran.
3 Professor, Department of Archeology and History, Science and Research Branch, Islamic Azad University of West Tehran, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Abstract
Since the Iron Age is a crossroad between prehistoric and historical Iran, it is of especial archaeological importance. One of the most important findings and discussions of the Iron Age is gray pottery and the issue of its origin and distribution in Iran. In this regard, several theories have been proposed that some consider the beginning of the Iron Age and the emergence of gray pottery as the result of migration and some as internal and as a result of changes in Bronze Ags cultures. One of the significant points of the Iron Age is the Central Plateau of Taleghan region, from this area, 13 Iron Age sites have been identified some of the pottery findings of which in the mentioned period are gray pottery fragments with a time interval of Iron | and ||, which has been less studied so far. The main purpose of this study, while introducing and analyzing the Iron Age settlements in Taleghan region, is to study gray pottery and compare it with other areas of neighboring areas. Questions are: what are the types and distribution patterns of Iron Age sites in Taleghan region? Is the emergence of gray pottery in the Taleghan region the result of settlements with a new culture or was it the process of an evolved culture within the region? Is the gray pottery of Taleghan region the product of an advanced society with the characteristics of complex urban communities, or was it the product of a rural society? The research method was fieldwork by collecting pottery from the surface of the sites and studying it with a descriptive-analytical approach by searching library resources and field activity reports and then the results were presented in historical-analytical manner. The results show that the gray pottery of Taleghan is probably the result of a new settelement and the presence of some signs has strengthened the hypothesis that the gray pottery of this region is the product of nomadic pastoral community or possibly the product of rural pastoral community, has been associated with advanced Central Plateau communities, also the study of species and settlement patterns of Taleghan shows that the general distribution of areas has been in order to meet the needs of nomadic communities.
Keywords: Iron Age. Archaeological Surveys. Settlement. Gray Pottery. Taleghan.
 
Introduction
The study of changes in human biological ideas is part of the analysis of harmonization reactions between people and their external environment. The study of habitat and settlement notions requires the study of the extent to which human settlement in relation to the existence of a community and the adaptation and use of technology related to the environment reveals a special situation, thus, biological and settlement archeology provides archaeologists with the opportunity to study the relationships between different communities, business network, exploitation and social organizations (Fagan,2005, 563-564). Research method: the research method was field based by collecting pottery from the surface of the sites and studying it with a descriptive-analytical approch by searching library resources and archaeological field activity reports, and then the results were presented in a historical-analytical manner. Finally, the study of Iron Age sites and pottery in Taleghan region has been done tbrough field studies and documentation based on the two method.
Research Questions and Hypotheses: The questions of this research are: what are the types and distribution pattern of Taleghan area? The emergence of gray pottery in the Taleghan region is the result of settlements with a new culture with the process of an evolved culture within the region? Is the gray pottery of Taleghan region the product of an advanced society with the characteristics of complex urban communities or was it the product of a rural society? Based on the questions posed, these assumptiond are true, that the gray pottery of Taleghan is probably the result of a new settlement and the existence of some sings has strengthened the hypothesis that the gray pottery of the region is the product of a nomadic pastoral community or possibly the product of rural pastoral community associated with advanced Central Plateau communities, have been also the study of species and settlement patterns of Taleghan shows that in general, the distribution of areas in order to meet the needs of nomadic communities.
Research Method: Current archaeological studies, including archaeological surveys can somehow complement past studies; although the surface findings of archaeological surveys have not been very rich, the evidence for some local features, as well as the number og settlements identified during these Iron Age studies, can cast some doubt on the reason for the change in frequency of epoch sites, Iron will help the area, one of the significant points of the Iron Age is the Central Plateau of Taleghan region.
 
Conclusion
By studding the Iron Age sites of the valley between the mountains of Taleghan, it can be seen that this area in the northern areas of the Central Plateau is one of the cultural areas of the mentioned period. The results showed that one of the most influential factors in the formation of human settlement and geographical communities is the environment, and the study area is no exception to this rule. As mentioned in the text of the article, access to water resources, slope, distance from pasture, distance from settlements and security are effective factors in servival of such communities in livestock nutrition. Taleghan region has been used as a summer resort in hot seasons and seasonally, and since then 13 settlements in the summer pastures of this region have been formed since the Iron Age. The existence of small areas with poor layers and cultural materials, the existence of cemeteries all confirm this claim. Taleghan gray pottery is made in three color ranges: gray, dark gray, light gray and in three materials, hard, medium and delicate. Two whell-making and hand-made techniques have been used in the construction of the mentioned gray pottery collection. The type of decoration is generally geometric in the form of zigzag and vertical horizontal lines. Finally, studies show that the gray pottery of Taleghan was the result of new settlements. The gray pottery of Taleghan is the product of a nomadic pastoral community or, more likely, the product of a rural pastoral community. This statement is proved by different type of utensils specific to livestock communities, most of which are different types of bowls. Also, the study of species and type of distribution and settlement patterns of Taleghan shows that it has generally the areas have been in order to meet the needs of nomadic communities. Existence of signs such as the impassability of Taleghan region, lack of favorable conditions and fertile soil for agriculture and its importance for ranchers, the existence of cemeteries all reinforce this theory.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iron Age. Archaeological Surveys. Settlement. Gray Pottery. Taleghan
- امیری، احمد، 1381، «گزارش پژوهشی گمانه‌زنی اضطراری گورستان باستانی لمبران طالقان». آرشیو پژوهشکدۀ باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- آقالاری، بایرام، 1387، «بررسی و مطالعۀ سفالینه‌های عصر آهن دشت ری براساس کاوش‌های گورستان تپه پردیس». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، گروه باستان‌شناسی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران (منتشر نشده).
- بحرانی‌پور، حنان، 1385، «بررسی تکنیک سفالگری عصر آهن تپه صرم (کهک قم)». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، گروه باستان‌شناسی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران (منتشر نشده).
- پازوکی، ناصر، 1380، پژوهش سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، بررسی و شناسایی آثار باستانی و تاریخی فرهنگی حوزۀ بخشداری تهران.
- پازوکی، ناصر، 1382، آثار تاریخی طالقان جغرافیای تاریخی و محوطه‌های باستانی و بناهای تاریخی. سازمان میراث فرهنگی.
- پوربخشنده، خسرو، 1382، «گزارش فصل سوم کاوش در محوطۀ باستانی فرهنگ سفال خاکستری تپه صرم، استان قم، بخش کهک، روستای صرم». پژوهشکدۀ باستانشناسی (منتشر نشده).
- پورفرج، اکبر، 1386، «بازنگری عصر آهن شمال‌غرب ایران مطالعه موردی محوطه شهریری اردبیل و قلاع اقماری». رسالۀ دکترای باستان‌شناسی، استاد راهنما: علیرضا هژبری‌نوبری، تهران: دانشگاه تربیت مدرس (منتشر نشده).
- توفیقیان، حسین، 1386، «محوطه باستانی واگین سو طالقان». در: گزارش‌های باستان‌شناسی 7، جلد دوم، مجموعه مقالات نهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری: تهران، صص: 18-11.
- تهرانی‌مقدم، احمد، 1373، «گورستان هزارۀ اول قبل‌ازمیلاد پیشوا». یادنامۀ گردهمایی شوش، جلد اول، صص: 53-62.
- حدادیان، محمدرضا، 1392، گاه‌نگاری نسبی دشت نظرآباد در دورۀ ساسانی (براساس داده‌های تینال تپه). چاپ اول، انتشارات رازنهان.
- حصاری، مرتضی، 1387، «دومین فصل کاوش تپه شغالی». سازمان میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی (منتشر نشده).
- حصاری، مرتضی، 1388، «گزارش مقدماتی لایه‌نگاری تینال‌تپه نظرآباد». سازمان میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی (منتشر نشده).
- حصاری، مرتضی، 1396،  «تدفین عصر آهن در مرکز فلات ایران مطالعۀ موردی: محوطۀ سفالین، پیشوا». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دورۀ 7، شمارۀ 15، زمستان، صص: 101-116.
- خلعتبری، محمدرضا، 1383، کاوش باستان‌شناسی در محوطه‌های باستانی تالش- مریان و تندوین. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی.
- دارابی، حجت؛ و نیازی، نازلی، 1390، «محوطه‌های عصر آهن منطقۀ طالقان، شمال‌مرکزی فلات ایران». مجلۀ مطالعات باستان‌شناسی، دورۀ 3، شمارۀ 2، پاییز و زمستان، شمارۀ پیاپی 4، صص: 76-55.
- دانتی، مایکل، 1396، آذربایجان در گذر از عصر مفرغ به عصر آهن. ترجمۀ صمد علیون (خواجه دیزج)، تبریز: نشر ترجمه.
- دایسون، رابرت، 1391، «معماری عصر آهن اول در حسنلو و اشارات ضمنی به نظریه‌های مهاجرت». در: مجموعه مقالات معماری حسنلو، گردآوری و ترجمۀ صمد علیون (خواجه دیزج) و علی صدرائی، پروژۀ ترجمۀ حسنلو، صص: 47-27.
- روستایی، کورش؛ و کوهی‌گیلوان، مجید، 1386. «تپه‌حصار در عصرآهن». نامۀ پژوهشگاه، شماره‌های 20 و 21. صص: 88-69.
- سرلک، سیامک، 1382، «مجموعه عوامل مؤثر در شکل‌گیری انواع معماری قبور و شیوه‌های تدفین در گورستان عصرآهن تپه‌صرم-کهک، قم». گزارش‌های باستان‌شناسی 2، تهران: پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، صص: 165-129.
- سرلک، سیامک؛ کاوسی، عمار؛ و عقیلی، شیرین، 1393. «کاوش‌های فصل هشتم محوطۀ قلی‌درویش جمکران- قم». گزارش‌های چهاردهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، صص: 253-249.
- سرلک سیامک، 1399، «طرح یک فرضیه در رابطه با علل متروک‌شدن محوطه‌های پایان عصر مفرغ در شمال‌شرق و شرق و گذار به آغاز عصر آهن در نیمۀ شمالی ایران». فصلنامۀ مطالعات باستان‌شناسی پارسه، سال ۴، شمارۀ ۱۱، صص: ۵۱-۷۳.
- طلایی، حسن، 1374، «ظروف سفالی لوله‌دار و مهاجرت آریایی‌ها». مجلۀ باستان‌شناسی و تاریخ، سال 9، شمارۀ 1، پاییز و زمستان، صص: 15-9 .
- طلایی، حسن، 1376، «پویایی فرهنگی در باستان‌شناسی ایران». یادنامۀ اولین گردهمایی باستان‌شناسی ایران، شوش: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی کشور، تهران. صص: 259-263.
- طلایی، حسن، 1381، «سنت‌ها و شیوه‌های تدفین در عصر آهن ایران، (حدود 1450-800 ق.م.)». مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، صص: 173-192.
- طلایی، حسن، 1387، عصر آهن. تهران: انتشارات سمت.
- فاگان، برایان، 1384، سرآغاز درآمدی بر باستان‌شناسی (اصول، مبانی و روش‌ها)، (جلد 1). ترجمۀ غلامعلی شاملو، تهران: انتشارات سمت.
- فراشی‌ابرقویی، حسین، 1392، «گونه‌شناسی جنگ افزارهای عصر آهن I و II در ایران». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، دانشگاه محقق اردبیلی (منتشر نشده).
- فهیمی، حمید، 1382، «عصر آهن در سیلک: گزارش مقدماتی بررسی سفال‌های عصر آهن در سیلک، نقره کاران سیلک». گزارش فصل دوم طرح بازنگری سیلک، به‌کوشش: صادق ملک‌شهمیرزادی، سازمان میراث‌فرهنگی کشور، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، صص: 79-127.
- کامبخش‌فرد، سیف‌الله، 1348، «کاوش در قبور باستانی قیطریه». مجلۀ باستان‌شناسی و هنر ایران، شمارۀ 2، شمارۀ پیاپی، صص: 68 - 57.
- کامبخش‌فرد، سیف‌الله، 1370. تهران سه هزار و دویست‌ساله براساس کاوش‌های باستان‌شناسی. تهران: فضا.
- کوثری، یحیی، 1355، «بررسی‌های استان مرکزی ۴-۱۳۵۳». در: گزارش‌های چهارمین مجمع سالانۀ کاوش‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی در ایران، مرکز باستان‌شناسی.
- مترجم، عباس؛ و سیاسر، ناهید، 1395، «بررسی تغییرات الگوهای پراکنش محوطه‌های دوره‌های مفرغ و آهن در دشت چمچمال (زاگرس مرکزی)». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، سال 6، شمارۀ 11، صص: 75-90.‎
- مجیدزاده، یوسف، 1378، نخستین و دومین فصل حفریات باستان شناسی در محوطه ازبکی: ساوجبلاغ (۱۳۷۷-۱۳۷۸). تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.
- مجیدزاده، یوسف، 1389، کاوش‌های محوطه باستانی ازبکی. جلد اول: هنر و معماری، جلد دوم: سفال، تهران: اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان تهران.
- محمدی‌فر؛ یعقوب؛ و مترجم، عباس، 1392، «بررسی و نقد تاثیرات تفکر ناسیونالیستی بر موضوع مهاجرت آریایی‌ها». دوفصلنامۀ باستان‌شناسی ایران فرهنگی، مجلۀ انجمن علمی دانشجویان باستان‌شناسی دانشگاه بوعلی‌سینا، شمارۀ 1، سال اول، پاییز و زمستان، صص: 22-9.
- مدودسکایا، یانا، 1383، ایران در عصر آهن I. ترجمۀ علی‌اکبر وحدتی، تهران: پژوهشکدۀ باستان‌شناسی.
- ملک‌شهمیرزادی، صادق، 1356، «گزارش مقدماتی فصل اول و دوم حفاری تپه سگزآباد». مجلۀ مارلیک، شمارۀ 2، صص: 81-98.
- مهرکیان، جعفر، 1374، «افق نوین در پژوهش‌های سفال خاکستری». مجلۀ میراث‌فرهنگی، شمارۀ 3، صص: 5-74.
- مهندسان مشاوربرنامه‌ریزی چشم‌انداز (سامان)، 1388، مطالعات امکان‌سنجی طرح منطقه نمونه طالقان. سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان تهران.
- نقشینه، امیرصادق، 1375، «مطالعه سفال‌های خاکستری در تپه سگزآباد دشت قزوین و رابطه آن با مهاجرت اقوام آریایی». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس (منتشر نشده).
- واندنبرگ، لویی، 1338، دومین و سومین گزارش گمانه‌زنی و کاوش در چند تپۀ ماقبل تاریخی مرودشت، خضرک، توابع گورستان خوروین. ترجمۀ جواد کامبیز، تهران: گزارش‌های باستان‌شناسی مجلۀ 4، صص: 279-331.
- هول، فرانک، 1388، باستان‌شناسی غرب ایران. ترجمۀ زهرا باستی، تهران : سمت.
- یوسفی‌زشک، روح‌الله، 1392، «گزارش مقدماتی کاوش‌های باستان‌شناسی تپۀ چالتاسیان». فصل اول، آرشیو پژوهشکدۀ باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- فاضلی، حسن؛ و امیرصادق، نقشینه، 1385، «قبرهای عصر آهن تپه قبرستان». در: باستان‌شناسی دشت قزوین، تهران: دانشگاه تهران، 121-148.
 
- Burney, C., 1975, “Excavations at Haftavan Tepe 1973: fourth preliminary report”. Iran, No. 13(1), Pp: 149-164.
- Burney, C. A., 1961, “Excavations at Yanik Tepe, North-West Iran”. Iraq, No. 23(1-2), Pp: 138-153.
- Brown, B. T., 1951, Excavations in Azarbaijan, 1948: 1948. Murray.
-Contentau, J. & Ghirshman, R., 1935, Fouillese de Tepe Giyan. Paris: Paul Geuthner.
- Crawford, H., 1975, “Geoy Tepe 1903-Material in the Collection of the Fitzwilliam Museum, Cambridge”. Iranica Antiqua, No. 11, 1.
- Danti, M. D., 2013, “The late Bronze and Early Iron Age in Northwestern Iran”. In: The Oxford Handbook of Ancient Iran, Edited by: D. T. Potts, Oxford University Press, Pp: 327-376.
- Dyson Jr, R. H. & Muscarella, O. W., 1989, “Constructing the chronology and historical implications of Hasanlu IV”. Iran, No. 27(1), Pp: 1-27.
- Dyson Jr, R. H., & Youn Jr, T. C., 1960, “The Solduz Valley, Iran: Pisdeli Tepe”. Antiquity, No. 34, Pp: 19-2.
- Ghirshman, R., 1939, Fouilles de Sialk près de Kashan 1933, 1934, 1937 (Vol. 2). P. Geuthner, Paris.
- Muscarella, O. W., 1968, Excavations at Dinkha Tepe, 1966. Metropolitan Museum of Art.
- Schmidt, E, F., 1937, Excavation at Tepe Hissar Damghan. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
-  Stein, A., 1940, Old routes of Western Iran. London.
- Vanden Berghe, L., 1964, La nécropole de Khūrvīn. Uitgaven van het Nederlands Historisch-Archeologisch Instituut te Istanbul.
- Young, T. C. Jr., 1967, Excavatio at Godin Tepe. First Progress Report: Rom.
- Young, T. C. Jr., 1965, “A Comparative Ceramic Chronology For Western Iran, 1500-500 B.C.”. Iran ,Vol. 3, Pp: 53-85.