درآمدی بر مطالعات باستان جانورشناختی دوران اسلامی در شهر کهن نیشابور تا سدۀ هفتم هجری قمری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموختۀ کارشناسی ارشد باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، ایران .

2 عضو هیأت علمی مرکز ملی پژوهش های علمی فرانسه (CNRS)، موزۀ ملی تاریخ طبیعی پاریس (MNHN)؛ عضو وابستۀ هیأت علمی دانشکده های علوم و محیط زیست دانشگاه تهران.

3 استادیار گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، ایران.

4 پژوهشگر مرکز ملی پژوهش های علمی فرانسه (CNRS)، موزه ملی تاریخ طبیعی پاریس (MNHN)، ایران.

چکیده

خراسان بزرگ و خراسان سیاسیِ امروز ایران از دیرباز تاکنون بخش مهمی از تحولات تاریخی و فرهنگی بشری را رقم زده است. شهر نیشابور در سیر تاریخی خود موقعیتی ویژه‌ داشته و یکی از مهم‌ترین مراکز سیاسی و اقتصادی و فرهنگی در شرق جهان اسلام بوده است. نیشابور به اتکای موقعیت تاریخی و طبیعی، از دورۀ ساسانی تا پایان دورۀ قاجار، باوجود فجایع فراوانی که بر آن وارد شد هرگز از حیات باز نایستاد و ازطرف شرق به غرب گسترش یافت و شواهد آن‌را بر گسترۀ وسیعی به‌جای گذاشت. وابستگی تنگاتنگ شهر و روستا و اهمیت زراعت و دامپروری، در معیشت منطقه از دیرباز ازجمله ویژگی‌های پهنه نیشابور بوده است. کهن‌دژ نیشابور، هستۀ اولیۀ شکل‌گیری شهر ساسانی و مرکز حکومتی نیشابور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. یکی از اولین مجموعه‌های جانوری کهن‌دژ از کاوش هیأت مشترک ایران و فرانسه در سال‌های 1384 و 1385 به‌دست آمده است. در این کاوش‌ها 2.470 قطعه استخوان به‌دست آمد که با رویکرد پژوهش‌های باستان‌جانورشناختی برای اولین‌بار مطالعه و نتایج آن در این مقاله بررسی شد. بخش عمدۀ این بقایا مربوط به سده‌های نخستین دوران اسلامی تا پیش از تهاجم مغول بوده و بخش اندکی، با استناد به نتایج آزمایش‌های سن‌سنجی مطلق، متعلق به دورۀ ساسانی و پیش از آن است. هدف از نگارش این مقاله، بررسی بقایای جانوری کهن‌دژ بر‌اساس مطالعات باستان‌جانورشناسی و استفاده از منابع مکتوب برای شناخت بهتر اقتصاد معیشتی این شهر در دوران اسلامی، به‌ویژه تا تهاجم مغول است. علاوه‌بر این، تلاش شد تا گونه‌های مورد بهره‌برداری در شهر‌کهن نیشابور چه در تغذیه و چه در شبکۀ حمل‌و‌نقل درون‌منطقه‌ای و برون‌منطقه‌ای شناسایی شود. نتایج نشان می‌دهد که گوسفند و سپس بز در درجۀ اول اهمیت قرار داشته و از پشم گوسفند طی سده‌های دوم تا ششم هجری‌قمری در تولید منسوجات بهره‌وری می‌شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Introduction to Archaeozoological Studies of Nishapur in the Islamic Period Up to the 7th H. /13th CE. Century

نویسندگان [English]

  • Roya Khazaeli 1
  • Marjan Mashkour 2
  • Haeedeh Laleh 3
  • Azadeh Mohaseb 4
1 Graduated from the Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Iran.
2 Faculty member of the France National Center for Scientific Research (CNRS), National Museum of Natural History in Paris (MNHN); Associate member of the faculty of the faculties of science and environment, University of Tehran.
3 Assistant Professor, Department of Archeology, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Iran.
4 Researcher at the France National Center for Scientific Research (CNRS), National Museum of Natural History in Paris (MNHN), Iran.
چکیده [English]

Nishapur as one of the main Urban centers of Khorasan played an important role in the history of Iran and the Islamic world. Agriculture, horticulture and animal husbandry have been continually the foundation of Nishapur subsistence economy. The Citadel (Kohandež) of Nishapur constitutes the oldest parts of the city.
The first faunal collection of Kohandež was discovered during excavations of joint Iranian-French expedition in 2004 and 2005. Nearly 2470 pieces of animal bones were found in these excavations. This paper presents the results of archaeozoological studies on the collection. The main volume of the remains could be dated to the early Islamic period up to the 7th H./13th CE, and a small portion, based on the results of absolute dating, belongs to the Sassanid as well as the late Parthian period. This paper aims to identify the exploited animals Nishapūr by re-identifying the animal based human diet and the role of livestock and stockbreeding in various aspects of the local society such as diet, farming, trade, and transportation. The results indicate that sheep and goat were in the most exploited animals for both meat and secondary products such as milk and in particular wool for the textile industry.
Keywords: Nishapūr, Kohandež, Subsistence Economy, Archaeozoology, Animal Husbandry.
 
Introduction
Khorasan and in particular Nishapur enjoyed social, political, and economic eminence in the early Islamic period. The political position, the obvious location of the city on the major trade routes and extensive transportation network, climatic and agricultural features, and thriving livestock all add to the importance of this city.
The economic life of rural and urban entities was based on agriculture, horticulture, and animal husbandry. The abundance of water sources promoted farming and gardening at these rural settlements and at the same time affected the growth of the essential pastures around them, all of which supplied the city with protein and dairy (Lambton, 1392:125). We find in written sources, recurrent mentions of the importance of stockbreeding in Khorasan, especially concerning food provision and transport of the raw material needs of the local industry (Al-Balādhurī, 1364: 42). Nishapūr had also an important role in the production of silk, wool, and cotton and their further transformation into precious textiles and their export throughout the Islamic and even Occidental world, which contributed to the empowerment of this urban center (Maḳdisī, 1361: 323; Lorzadeh and Laleh 2018).
The formation of the city and its citadel during the Sassanian period (Al-Hakim Neyshabūri, 1375: 195) and its peak in the Islamic period until the 13th A.D century, attracted the attention of many researchers (Fraser, 1821; Sykes, 1911; d’Allemagne 1911, William Jackson 1911). Archaeological studies in Nishapur has begun by excavations of the Metropolitan Museum from 1934 (Hauser, 1937; Hauser and Wilkinson, 1937). Excavations conducted by the joint Iranian-French team resulted in the discovery of a significant amount of animal remains in the citadel (Labbaf and Kervran, 2005 and 2006). This paper presents the results of the archeozoological studies on this animal remains and offers a small window onto the diet of the inhabitants of Nishapūr.
 
Faunal Collection
The collection of animal bones was recovered from 13 trenches in the citadel and consists of 2470 pieces (approximately 33 kg), collecting from two seasons of excavations and studied in Bioarchaeology Laboratory, Central Laboratory of the University of Tehran in 2012 and 2013.
The assemblage was analyzed at both quantitative and qualitative levels. Caprinae, including sheep and goats, show the highest frequency in the assemblage (e.g. Barone, 1986; Pales and Garcia 1981; Schmidt, 1972; Hilson, 1986; Walker, 1985; Boessneck, 1969; Helmer, 2000; Payne, 1985; Clutton-Brock et al., 1990). Other considerable species are cattle (Bos taurus), gazelle (Gazella subgutturosa), camels (Camelus sp.), pig (Sus scrofa domesticus), horse (Equus caballus), and donkey (Equus asinus). Carnivores were mainly represented by dog (Canis familiaris) remains. Also, an interesting find is a complete right mandible from a brown bear (Ursus arctos), which is rarely attested in medieval sites.
We compared the size of sheep and goats populations using LSI normalization method (Meadow 1999) and compared our data from Nishapur Citadel with other contemporaneous and modern collections from Iran.
Results of the comparative analysis suggest that the domestic goat and sheep from the Citadel of Nishapūr belonged to very large animals comparable to modern traditional breeds found in the Bakhtiari region.
 
Conclusion
Textual evidence indicates that the geographical and environmental setting of the Nishapūr Plain were determinant in the development of regional agriculture. The plain offered a sustainable habitat thanks to its climatic and ecological conditions, and these same promising factors laid the foundations for farming and raising livestock to be exploited for different purposes, including consumption, trade. Results of the archaeozoological studies showed that the faunal collection from Nishapūr citadel consisted of domestic species, in particular sheep, that were vital for city food supply but also essential for the manufacture and export of textiles. We examined the lower teeth wear of goats and sheep to determine the kill off patterns to gain a better insight into the strategies of stockbreeding in old Nishapūr. The results suggested that they were invariably killed at the age of two years or more for getting the highest protein yield and also fiber.
Bovines were also used for nutritional purposes. It also may be possible that equids and camels were consumed. In the meanwhile, these three species have played an important role in transport and agricultural activities. In order to increase the chronological precision of the recovered archaeozoological remains, some animal bones were C14 dated. These analyses were supported by the UMR 7209, archaeozoology, archaeobotany research team from the CNRS, and the National Museum of Natural History of Paris. Radiocarbon results dates were highly informative and surprising, revealing the existence of pre-Islamic deposits dated to the Sassanian and Parthian periods that had not been explicitly described in the archaeological reports of the site.
 This study relies on a small assemblage yet extremely important because it belongs to one of the major medieval cities of the North East Iran. The results have highlighted the role of sheep in the economy of the site and possibly wider on a more regional scale where trade and exchange were having a place. This archaeozoological study has alluded the complexity of both the subsistence economy of Nishapur and its chronology.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Nishapūr
  • Kohandež
  • Subsistence Economy
  • Archaeozoology
  • Animal Husbandry
- ابن‌بطوطه، 1348، سفرنامۀ ابن بطوطه. 2جلد، ترجمۀ دکتر محمدعلی موحد، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- ابن‌حوقل، 1345، صورةالارض. ترجمۀ دکتر جعفر شعار، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- ابن‌رُسته، احمد بن عمر، 1380، الاعلاق النفیسه. ترجمۀ حسین قره‌چانلو، تهران.
- اشپولر، برتولد، 1380، تاریخ مغول در ایران. ترجمۀ محمود میرآقتاب، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- اصطخری، ابوالقاسم ابراهیم، ۱۳۷۳، مسالک الممالک. ترجمۀ محمد بن اسعد بن عبدالله تستری، به‌کوشش: ایرج افشار، تهران: انتشارات بنیاد موقوفات افشار.
- باسورث، ادموندکلیفورد، 2536 ه‍.ش.، تاریخ غزنویان. ترجمۀ حسن انوشه، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- بلاذری، احمدبن یحیی، 1364، فتوح البلدان. ترجمۀ آذرتاش آذرنوش، چاپ دوم، تهران: انتشارات سروش.
- خزائلی، رویا، 1393، «بررسی اقتصاد زیستی در پهنه طبیعی و فرهنگی شهر کهن نیشابور از آغاز شکل‌گیری شهر تا دوران مغول». رسالۀ کارشناسی‌ارشد، گروه باستان‌شناسی، دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران.
- طبری، محمد بن جریر، 1375، تاریخ طبری. جلد دوم، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات اساطیر.
- فریزر، جیمز بیلی، 1364، سفرنامۀ فریزر. ترجمه و حواشی: منوچهر امیری، تهران: انتشارات طوس.
- کلاویخو، روی گونسالس، 1374، سفرنامۀ کلاویخو. ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، چاپ سوم، تهران: نشر علمی و فرهنگی.
- لاله، هایده؛ لرزاده، زهرا؛ شجاعی‌اصفهانی، علی؛ و حاجی‌علیلو، سولماز، 1390، «پهنۀ شهر کهن نیشابور در گستره طبیعی و تاریخی از دورۀ ساسانی تا دورۀ قاجار: گزارش ثبت عرصه و حریم مجموعه آثار شهر کهن نیشابور و حریم منظری آن». تهران: مرکز اسناد پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، (گزارش منتشر نشده).
- لباف‌خانیکی، رجبعلی، 1383، «گزارش اجمالی مطالعات میدانی شهر کهن نیشابور». هیأت مشترک ایران و فرانسه، آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، (منتشر نشده).
- لباف‌خانیکی، رجبعلی، 1384، «گزارش مطالعه و بررسی علمی باستان‌شناسی هیأت مشترک ایران و فرانسه». آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری (منتشر نشده).
- لباف‌خانیکی، رجبعلی، 1384، «گزارش اجمالی کاوش باستان‌شناسی کهن‌دژ نیشابور فصل اول، هیأت مشترک ایران و فرانسه» مهر و آبان، آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری (منتشر نشده).
- لباف‌خانیکی، رجبعلی، 1385، «گزارش کاوش‌های باستان‌شناسی کهن‌دژ نیشابور فصل دوم، هیأت مشترک ایران و فرانسه». مهر و آبان، آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری (منتشر نشده).
- لمبتن، آن، 1392، تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران. ترجمۀ یعقوب آذژند، تهران: نشر نی.
- مشکور، مرجان، 1374، «باستان‌جانورشناسی و اهمیت آن در باستان‌شناسی». میراث‌فرهنگی، شمارۀ 13، صص: 47-42.
- مستوفی، حمدالله، 1336، نزهةالقلوب. ترجمۀ محمد دبیرسیاقی، تهران: انتشارات طهوری.
- مسکویه، ابوعلی احمدبن محمد، 1370، تجارب‌الامم. ترجمۀ ابوالقاسم امامی، تهران: انتشارات سروش.
- مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد، 1361، احسن التقاسیم فی معرفةالاقالیم. ترجمۀ علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان.
- ناشناخته، 1362، حدودالعالم من المشرق الی المغرب. به اهتمام: منوچهر ستوده، تهران: مؤسسۀ زبان و فرهنگ ایران و کتابخانه طهوری.
- ناشناخته، 1366، تاریخ سیستان. به‌کوشش: ملک الشعراء بهار، تهران: کلاله خاور.
- نیشابوری، ابوعبدالله حاکم، 1375، تاریخ نیشابور. مقدمه و تصحیح و تعلیقات: محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: انتشارات آگه.
- یاقوت‌حموی، 1347، برگزیدۀ مشترک یاقوت حموی. ترجمۀ محمد پروین‌گنابادی، تهران: کتابخانۀ ابن سینا.
 
- Allan, . W., 1982, Nishapur: Metalwork of the early Islamic period. New York : Metropolitan Museum of Art, Barone, R., 1986, Anatomie comparée des mammifères domestiques, Paris: Vigot.
- Boessneck, J., 1969, “Osteological differences between Sheep & Goat”.Science in Archeology, a Survey of progress and research, Pp: 331-358.
- Boessneck, J.; Muller, H. H. & Teichert, M., 1964, “Osteological differences between Sheep & Goat”. Osteologische Unterscheidungsmale zwischen Schaf (Ovis aries LINNE) und Ziege (Capra hircus LINNE), Pp: 10-109.
- Clutton-Brock, J.; Dennis-Bryan, K.; Armitage, P. L. & Jewell, P. A., 1990, “Osteology of the Soay sheep”. Bulletin of British Museum (Natural History), No. 56(1), Pp: 1-56.
- d'Allemagne., H. R., 1911, Du Khorassan au pays des Backhtiaris. trois mois de voyage en Perse, Paris.
- Fraser., J. B., 1825, Narrative of a journey into Khorasan, in the years 1821 and 1822. Including some account of the countries to the north-east of Persia; with remarks upon the national character, government, and resources of that kingdom, London, A.&R. Spottwoode.
- Hauser, W.; Wilkinson, Ch. K., 1938, “The Iranian Expedition 1937”. Metropolitan Museum of Art Bulletin, Vol. 33, No. 12.
- Hauser, W. & Wilkinson, Ch. K., 1942, “The Iranian Expedition, 1938-1940”. Metropolitan Museum of Art Bulletin, Vol. 37, No. 4.
- Hauser, W. & Wilkinson, Ch. K., 1950, “The Museum’s Excavation at Nishapūr”. The Metropolitan Museum of Art Bulletin, No. 37, Pp: 60-72.
Halstead, P.; Collins, P. & Isaakidou, V., 2002, “Sorting the Sheep from the Goats: morphological distinction between the mandibleand mandibular teeth of adult Ovis and Capra”. Journal of Archaeological Science, No. 29, Pp: 545.
- Helmer, D. & Rocheteau, M., 1994, “Atlas du squelette appendiculaire des principaux genres Holocenes de petits ruminants du Nord de la Méditerranée et du Proche-Orient (Capra, Ovis, Rupicapra, Capreolus, Gazella)”. Fiche ostéologie animale pour l'archéologie, série B: Mammiferes, Pp :1-21.
- Helmer, D., 2000, “Discrimination des genres Ovis et Capra à l'aide de: Prémolaires inférieures 3 et 4 et interprétation de: Ages d'abattage: l'exemple de Dikiki Tash (Grece)”, Ibex J. MT. Eco, No. 5, Pp: 29-38.
- Hilson, S., 1986, Teeth. Cambridge: Cambridge University Press.
- Kervran, Monique, Nishapur 2005,  2006: “Rapport sur les campagnes de fouilles”. Iranian Cultural Heritage Organization (Archive).
- Kröger, J., 1995, Nishapur: “Glass of the Early Islamic Period”. The Metropolitan Museum of Art.
- Laleh, H.; Mokarramifar, A. & Lorzadeh, Z., 2015, “Le paysage urbain de Nishapur”. In: Greater Khorasan: History, Geography, Archaeology and Material Culture, edited by Rocco Rante, Pp: 115–124, Berlin: De Gruyter.
- Lorzadeh, Z. & Laleh, H., 2018, “Agricultural Landscape of Nishapur and the Hinterland of a Metropole”. Journal of Islamic Archaeology, Vol .5, No .1, Pp: 3-16.
- Mashkour, M., 2001, “Chasse et élevage du Néolithique à l’Âge du Fer dans la plaine de Qazvin (Iran), Étude archéozoologique des sites de Zagheh, Qabrestan et Sagzabad”. Ph.D Thesis, University of Paris I Panthéon-Sorbonne.
- Mohaseb F. A., 2003, “Morphological study of Bakhtiari Caprines in comparison with domestic Caprines from the Iranian Central Plateau and Zagros region in the fifth millennium B.C.”. Post-graduate degree, Azad University, Tehran.
- Pales, L., & Garcia, M. A., 1981, Atlas ostéologique pour servir a l'identification des mammifères du quaternaire. Editions du centre national de la recherche scientifique.
- Payne, S., 1985, “Morphological distinction between the mandibular teeth of young sheep, Ovis, and goats, Capra”. Journal of Archaeological Science, NO. 12, Pp: 139-147.
- Rante, R. & Collinet, A., 2013, Nishapūr Revisited: Stratigraphy and ceramics of the Qohandez. Oxbow Books, Oxford, UK.
- Reimer, MGL Baillie, E Bard, A Bayliss, JW Beck, PG Blackwell,# C BronkRamsey, CE Buck, GS Burr, RL Edwards, M Friedrich, PM Grootes,# TP Guilderson, I Hajdas, TJ Heaton, AG Hogg, KA Hughen, KF Kaiser, B Kromer,# FG McCormac, SW Manning, RW Reimer, DA Richards, JR Southon, S Talamo,# CSM Turney, J van der Plicht, CE Weyhenmeyer., 2009. Radiocarbon, Vol. 51, Pp: 1111-1150.
- Reimer PJ, Bard E, Bayliss A, Beck JW, Blackwell PG, Bronk Ramsey C, Buck CE, Cheng H, Edwards RL, Friedrich M, Grootes PM, Guilderson TP, Haflidason H, Hajdas I, Hatté C, Heaton TJ, Hogg AG, Hughen KA, Kaiser KF, Kromer B, Manning SW, Niu M, Reimer RW, Richards DA, Scott EM, Southon JR, Turney CSM, van der Plicht. J., 2013, IntCal13 and MARINE13 radiocarbon age calibration curves 0-50000 years calBP. Radiocarbon, Vol. 55(4).
- Schmidt, E., 1972, Atlas of animal bones: for prehistorians, archaeologists and quaternary geologists. Elsevier publishing company.
Sykes, P., 1911, “A sixth Journey in Persia”. The Geographical Journal, No. 37(1), Pp: 1-19
- Williams Jackson, A. B., 1911, From Constantinople to the Home of Omar Khayyam. Ttravels in Transcaucasia and Northern Persia, for Historic and Literary Research, New York, The Macmillan Company.
- Walker, R., 1985, A Guide to post- cranial bones of east African animals. Hylochoerus Press.
- Wilkinson, Ch. K., 1937, “the Iranian Expedition, 1936”. Metropolitan Museum of Art Bulletin, Vol. 32, No. 103.
- Wilkinson, Ch. K., 1944, “Heating and Cooking in Nishapur”. The Metropolitan Museum of Art Bulletin, New Series, Vol. 2, No. 10, Pp: 282-291
- Wilkinson, Ch. K., 1973, Nishapur: pottery of the early Islamic period. New York, The Metropolitan Museum of Art.
- Wilkinson, Ch. K.,1978, Nishapur: some early Islamic buildings and their decoration. New York, The Metropolitan Museum of Art.
- Uerpman, M. & Uerpman,H., 1994, Animal bone finds from Excavation 520 at Qala›atal Bahrain. Aarhus Qala›at al Bahrain I, The Northern City Wall and the Islamic Fortress "F .Hojlund and H. H. Andersen (eds),The Carlsberg Foudations Gulf Project, P. Mortensen, Aarhus University Press, Pp: 417-444.