بررسی ارتباطِ «سفال با آمیزۀ خرده سنگ» با ارتقای روند پخت غذا؛ از دورۀ مس و سنگ تا دورۀ اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.

چکیده

پخت‌وپز و آماده‌سازی غذا یکی از مسائل مهم در زندگی روزمرۀ انسان است و از دورۀ نوسنگی که ظروف سفالی ابداع شد، تحول بنیادی در شیوۀ معیشت انسان نیز ایجاد گردید. از این زمان به بعد بود که الگوی غذایی انسان دگرگون شد و امکان پختن و آب‌پز کردن گوشت که پیشتر تنها می‌شد به‌شکل کباب شده مورد استفاده قرار گیرد، تغییرات جدی به خود دید. به استناد مطالعات فنی و تکنولوژیکی سفال، به‌نظر می‌رسد که تا پیش از دورۀ مس‌وسنگ جدید، اغلبِ ظروفِ سفالی با کاربردهای گوناگون و فرم‌های متنوع، آمیزۀ همگن و در مواردی کم تنوعی داشتند، اما از این زمان به‌بعد بود که مردمان روزگار باستان با انتخاب و استفاده از آمیزۀ خرده‌سنگ ظروف مخصوص پخت‌وپز خود را ساخته و به‌طور ویژه برای آشپزی از آن‌ها استفاده نموده‌اند. درواقع به‌نظر می‌رسد پس از چند هزاره، سفالگران و آشپزان در گسترۀ وسیعی از ایران پی‌برده بودند که ظروف با اشکال خاص و آمیزه‌ای ویژه‌ چون خرده‌سنگ می‌تواند در پخت‌وپز کاراتر باشند و روند حرارت‌رسانی به ظروف و آماده‌سازی غذا را ارتقا بخشند. از همین‌روست که از حدود 3500 پ.م. رفته‌رفته در میان بقایای باستان‌شناختی دستۀ خاصی از سفال‌ها ظاهر می‌شود که علاوه‌بر فرم و آمیزۀ ویژۀ آن‌ها، به‌دلیل سطح دودزده به روشنی برای امور پخت‌وپز مورد استفاده قرار گرفته‌اند و باستان‌شناسان آن‌ها را ظروف «آشپزخانه‌ای» می‌خوانند. در این تحقیق با بررسی صدها نمونه سفال آشپزخانه‌ای از دورۀ مس‌وسنگ جدید تا دورۀ اسلامی از محوطه‌های مختلف ایران این پرسش مورد بررسی قرار گرفته که آیا ارتباطی میان فرم، آمیزه و کاربرد ظروف مخصوص پخت‌وپز وجود داشته و این‌که چرا آمیزۀ خرده‌سنگ تنها در ظروف سفالی آشپزخانه‌ای به‌کار رفته است؟ بررسی‌های حاکی از این است که با توجه به این‌که ظروف با کف مدور و فاقد پایه، حرارت را بهتر از سایر ظروف در سطح سفال پخش می‌کنند و خرده‌سنگ‌ها بهتر از هر مادۀ افزودۀ دیگری می‌تواند در جذب و باز پس‌دادن حرارت مؤثر باشند، این نوع فرم و آمیزه برای ظروف پخت‌وپز انتخاب شده و به شکل فراگیری مورد استفاده قرار گرفته است. براساس شواهد موجود، سفالگران به خاصیت این نوع آمیزه در تسهیل و بهبود عمل‌آوری و آماده‌سازی غذا پی‌برده و برای حدود شش‌هزار سال آن‌را در گونۀ خاصی از ظروف که از قضا کاربرد اولیۀ آن‌ها تنها به‌عنوان ظروف پخت‌وپز بوده، مورد استفاده قرار داده‌اند. با توجه به این‌که این نوع آمیزه در انواع دیگری از ظروف چون کاسه، کوزه، بشقاب، لیوان و... که با پخت‌وپز در ارتباط مستقیم نیستند مورد استفاده قرار نگرفته، می‌توان پی‌بُرد که این موضوع آگاهانه و از روی تجربه و شناخت طولانی‌مدت حاصل شده است. نمونه‌های کشف شدۀ ساج‌های گِلی دوران پیش‌ازتاریخ که با لایه‌های متناوب شن، سنگ‌ریزه و گِل رس ساخته شده‌اند، چنین تفسیری را تأیید می‌کند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Investigation the Role of Gird Inclusion in Pottery to Improve the Process of Food Preparing; from Chalcolithic to Islamic Period

نویسنده [English]

  • Sajjad Alibaigi
Assistant Professor, Department of Archeology, Faculty of Literature and Humanities, Razi University, Kermanshah, Iran.
چکیده [English]

Technical studies of pottery show that before the Late Chalcolithic period, potter used homogeneous and limited inclusion. But with the beginning of the late Chalcolithic period, potter used grit inclusion in making cocking pot intentionally. Producing cooking pot during a long time in a vast region of Iran, give this experience to them that using grit as inclusion can play a catalyzed role during the cooking process and improvement it. So from the Late Chalcolithic period, some typical smoke face ware called “Cooking Pot” appeared. In this study, based on investigation many cooking pots from Late Chalcolithic to Islamic periods from different parts of Iran, we would try to answer this question that is there any relation between, shape, inclusion, and function of cooking pot? Also, we would like to know for which reason the gird inclusion was used just in the cooking pot. Our investigation showing that round based ware disperses the heat better than others. Also, grit inclusion can play the absorbed and recession process influentially. This form and inclusion were used for cooking pot afterward and became a common technique gradually. Archaeological evidence demonstrated that potter knows about the advantages of girt inclusion during food preparing and used it intentionally during around 6 millenniums. Regarding using other inclusion in ware such as bowls, jars, and cup … that has not any relation with cooking, it becomes clear that gird inclusion used intentionally. This typical ware was made for a specific function, distinguished without laboratory analyses in archaeological contexts. It should be noted; we don’t mean that no other pots used for cooking. But it can be assured; the pot with girt inclusion is used only for food preparation. What reinforced this hypothesis is discovering many prehistoric hearth (Saaj) produced with repeated gravel layers and covered by clay plaster. The gravel used for absorbed heat slowly and uniformly, not as a temper to prevents cracking of hearth (Saaj)..
Keywords: Cooking, Cooking Pot, Gird Inclusion, Food, Clay Hearth (Saaj).
Introduction
The early produced ceramics was mainly plain and has simple form, but new ceramic forms were appeared afterwards. At first it seems that ceramics was produced for 2 main requirements; first for shortage and secondly for food preparation. Seemingly for a long time there was not any technical differences between kitchen ware and those used for routine requirements. Archaeological evidences showing that this process was changed in late chalcolithic period while ceramic produced by different techniques. It demonstrated that ancient people became familiar with row material used in ceramic production. From late chalcolithic period onwards, the feature like inclusion had a sharp influence on pottery production to cooking foods.
The present article is trying to evaluate a few ceramic assemblages based on descriptive-analytical methods. Regarding the key role of features like inclusion, fabric, technique, heat and etc. in final shape and forms of ceramic, the feature of inclusion among them has an important role and investigated in detail. At the end of this research, we would try to answer the main questions of research: 1-is there any relations between the form, inclusion and functions of kitchen wares used for cooking?  And 2- whey girt tempered was used just in kitchen wares? In this article based on analysis of a few ceramics assemblages, we would try to show that there is sharp relation between what have used as inclusion in ceramic and the functions of them. In other words, by analyzing and evaluation of some ceramic types and assemblages and investigation their technical characterizes, would try to show that Iranian potter from 5500 years ago until yet understood that to do some special issues like food preparation and cooking they should produce particular from of wares using special inclusions.    
The used archaeological evidences in this article unearthed from scientific archaeological excavation of some sites located in West, NW, North, Center, South, South- East and North-East of Iran. the number of shred used in this research are 500 one that regarding their potential for drawings and restoration, we choose them from the larger assemblage.
 
Girt Temper Pottery
From many archaeological sites of Iran and especially those dating from late chalcolithic period to Islamic time, Girt temper pottery was reported.  The fabric of this pottery is brown and in cases are grey and over fired. The size of this Girt temper pottery ranges from middle to large size and the capacity of them are 5 to 10 liters. Their thickness is between 1 to 1/5cm and have both hand and wheel made ones. Regarding using dense girt as an inclusion, these ceramic are coarse and heavy. All types of girt temper ceramic have common characterizes like: coarse fabric, middle to large size, rounded base, mineral temper comprising girt, plain and smoke faced. All of this characterizes is related to their function.
Kitchen ware with girt temper in addition to their potential to overcome the heat shocks, they could have absorbed the warmth and stored it for a long time. Against clay inclusion ore dense sandstone one, using girt and combing it with chaff as inclusion can absorb more warm and convey it to the ware and its containers. This method is an innovative strategy and used to cook those so called mellow foods that needed more continues heat. 
Using sandstone in production of Sajj in prehistory is an interesting indicator of importance of girt to absorb the heat. Generally speaking, it seems that using a layer of sandstone ore girt covered by clay coating in production of prehistoric Sajj exactly has the same function as using girt as an inclusion in cooking Potts. They can absorb the heat continuously and return it gradually.
 
Conclusion
The present evidences showing that Iranian potter and cooker from late Chalcolithic period onwards understood about the key role of girt as inclusion to produced cooking pottes. from 5500 years ago to now, they used this girt tempered ceramic to develop and improve the cooking strategies. Apparently if there is not any specific relation between the form of wares, their archaeological context and their functions, we should see this inclusion in all ceramic types like bowl, jar, baker, and… But in reality this kind of inclusion just identified in cooking wares that discovered in context like kitchens. Obviously girt inclusion was used just in those cooking potts that used for cooking and are in sharp contact with fire. Our proposed hypothesis is reinforced by discovering some prehistoric Sajj characterized by continual coating layers of girt and clay not to improvement their resistant, but to absorbed heat slowly and uniformly.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Cooking
  • Cooking Pot
  • Gird Inclusion
  • Food
  • Clay Hearth (Saaj)

مراجع

- امیرحاجلو، سعید، 1395، «گزارش کاوش پیگردی و خواناسازی شواهد معماری قلعه سنگ، شهر قدیم سیرجان». آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کرمان (منتشر نشده).
- اولی‌پوریان، اشکان؛ اسماعیلی جلودار، اسماعیل؛ و کریمی، حمزه، 1393، «تحلیلی بر نتایج کاوش باستان‌شناسی قلعه اسلامی دزک در بیرگان کوهرنگ و کاهنگاری آن». در: مجموعه مقالات همایش بین‌المللی باستان‌شناسان جوان، به کوشش: حسین عزیزی‌خرانقی، مرتضی خانی‌پور و رضا ناصری، زیر نظر: دکتر کمال‌الدین نیکنامی، تهران: معاونت فرهنگی دانشگاه تهران، صص: 528-513.
- باصفا، حسن؛ رضایی، محمدحسین؛ و رحمتی، مهدیه، 1393، «گمانه‌زنی به منظور تدقیق عرصه استقرار پیش‌ازتاریخی چناران». در: مقاله‌های کوتاه دوازدهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، 29 تا 31 اردیبهشت 1393، ویراستۀ کوروش روستائی و مهران غلامی، تهران: پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، صص: 79-78.
- توحیدی، فائق 1381، فن و هنر سفالگری. تهران: سمت.
- جهانی، ولی، 1395، «گزارش دومین فصل از پژوهش‌های باستان‌شناسی مجموعۀ باستانی لیارسنگ‌بن املش». آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان گیلان (منتشر نشده).
- جهانی، ولی، 1396، «گزارش مقدماتی سومین فصل از پژوهش‌های میدانی مجموعۀ باستانی لیارسنگ‌بن شیرچاک- املش». آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری گیلان، رشت (منتشر نشده).
- جهانی، ولی؛ و چرمچیان، مجتبی، 1397، «دو فصل پژهش میدانی در گورستان باستانی لیارسنگ‌بن شیرچاک-املش». در: گزارش‌های شانزدهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران (مجموعۀ مقالات کوتاه 1395)، به‌کوشش: روح‌الله شیرازی، تهران: پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، صص: 94-99.
- جهانی، ولی؛ رئوف، سولماز؛ و حاجی‌محمدی، کیومرث، 1393، «بررسی و مستندسازی اضطراری محوطۀ باستانی معاف محلۀ رینه گیلان». در: مقاله‌های کوتاه دوازدهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، 29 تا 31 اردیبهشت 1393، ویراستۀ کوروش روستائی و مهران غلامی، تهران: پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، صص: 139-136.
- خسروی، شکوه، 1396، «گزارش بررسی باستان‌شناختی حوضۀ آبگیر طرح بِلبِر (ساختگاه نی‌آباد)؛ شهرستان‌های سروآباد و سنندج، استان کردستان». آرشیو پژوهشکدۀ باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- خسروی، شکوه، و رشنو، اصغر، 1391، «گزارش کاوش اضطراری تپه پلنگ‌گرد شهرستان اسلام‌آباد غرب، کرمانشاه». آرشیو پژوهشکدۀ باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- خسروی، شکوه؛ و پِدِرسِن، پاتریک، 1397، «گزارش بررسی محوطه‌های فراپارینه‌سنگی و نوسنگی درۀ رازآور، بخش بیلوار شهرستان کرمانشاه». آرشیو پژوهشکدۀ باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- دانا، محسن؛ گاراژیان، عمران؛ و فاضلی‌نشلی، حسن، 1391، «نمونه‌برداری نظام‌مند طبقه‌بندی شده در تپه برج نیشابور، خراسان». پیام باستان‌شناس، سال 9، شمارۀ 18، صص: 68-49.
- دانتی، مایکل، 1396، آذربایجان در گذار از عصر مفرغ به آهن. ترجمۀ صمد علیون (خواجه دیزج)، تبریز: پروژه ترجمۀ حسنلو.
- ذیفر، حامد؛ مصطفی‌پور، ایمان؛ و قنبری، بهنام، 1395، «تپه کرسف محوطه‌ای از دورۀ اسلامی میانی در شهرستان خدابندۀ استان زنجان». پیام باستان‌شناس، سال 13، شمارۀ 25، صص: 110-89.
- راثمن، میچل، 1395، «مهاجرت و استقرار مجدد: دورۀ گودین IV». در: هیلاری گوپنیک و میچل راثمن (گردآورندگان)، در: در مسیر شاهراه پژوهش‌های باستان‌شناختی در گودین‌تپه، ترجمۀ محمدامین میرقادری و هادی صبوری، تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، صص: 191-123.
- راثمن، میچل، و بدلر، ویرجینیا، 1395، «ارتباط و توسعه در دورۀ گودین VI». در: هیلاری گوپنیک و میچل راثمن (گردآورندگان)، در: در مسیر شاهراه پژوهش‌های باستان‌شناختی در گودین‌تپه، ترجمۀ محمدامین میرقادری و هادی صبوری، تهران: بنیاد دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، صص: 57-121.
- رضایی، حبیب؛ نوکنده، جبرئیل؛ و حصاری، مرتضی، 1393، «بررسی روشمند تپه دیک سید، محوطه‌ای نوسنگی در دشت گرگان». در: مجموعه مقالات همایش بین‌المللی باستان‌شناسان جوان، به‌کوشش: حسین عزیزی‌خرانقی، مرتضی خانی‌پور و رضا ناصری، زیر نظر: دکتر کمال‌الدین نیکنامی، تهران: معاونت فرهنگی دانشگاه تهران، صص: 99- 116.
- رضوانی، حسن؛ روستایی، کورش؛ آزادی، احمد؛ و قزل‌باش، ابراهیم، 1386، «گزارش نهایی کاوش‌های باستان‌شناختی گورستان لما، یاسوج-کهگیویه‌وبویراحمد»، تهران: پژوهشکدۀ باستان‌شناسی با همکاری ادارۀ کل امور فرهنگی.
- رهبر، مهدی، 1383، کاوش‌های باستان‌شناسی خورهه. تهران: پازینه.
- رهبر، مهدی، 1386، «چهارمین فصل کاوش‌های باستان‌شناسی بیستون». آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- رهبر، مهدی، 1387، «پنجمین فصل کاوش‌های باستان‌شناسی بیستون». سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- رهبر، مهدی، 1388، «ششمین فصل کاوش‌های باستان‌شناسی بیستون». آرشیو پایگاه میراث‌فرهنگی بیستون (منتشر نشده).
- رهبر، مهدی، 1390، «آرامگاه زیرزمینی الیمایی در صالح داوود». در: نامورنامه، مقاله‌هایی در پاسداشت یاد مسعود آذرنوش، به‌کوشش: حمید فهیمی و کریم علیزاده، تهران: ایران نگار، صص: 289-314.
- رهبر، مهدی، 1391، «گزارش سومین فصل گمانه‌زنی به‌منظور شناسایی معبد لائودیسه نهاوند». آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان (منتشر نشده).
- رهبر، مهدی، بی‌تا، «نگرشی به شیوه‌های خاکسپاری زردشتیان بر پایۀ کاوش‌های گورستان شغاب بوشهر در کرانه‌های شمالی خلیج فارس». در: سجاد علی‌بیگی، محمدرضا میری و هالی پیتمن، سپهر مجد: باستان‌شناسی دنیای ایرانی و سرزمین‌های پیرامون؛ جشن‌نامۀ دکتر یوسف مجیدزاده (زیر چاپ).
- زینی‌وند، محسن؛ شریفی، فرشته؛ احمدنژاد، فرزان؛ طهماسبی، حامد؛ و حریریان، حمید، 1397، «گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم تپه لشگرآباد ساوجبلاغ، استان البرز». در: گزارش‌های شانزدهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران (مجموعه مقالات کوتاه 1395)، به‌کوشش: روح‌الله شیرازی، تهران: پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، صص: 200-197.
- ساعدموچشی، امیر؛ نیک‌زاد، میثم؛ زمانی‌دادانه، مرتضی؛ سیف‌پناهی، مژگان؛ محمدی‌قصریان، سیروان؛ و داودی، حسین، 1395، «کاوش نجات‌بخشی محوطۀ برده مار در محدودۀ سد داریان، اورامان، استان کردستان». در: گزارش‌های پانزدهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، 15 تا 17 اسفند 1395، تهران: پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، به‌کوشش: حمیده چوبک، صص: 667- 672.
- سرلک، سیامک، و عقیلی‌نیاکی، شیرین، 1387، «تکنیک‌های معماری و فن‌آوری فلزکاری در جوامع استقراری عصر آهن I و II محوطۀ قلی‌درویش جمکران- قم». اثر، شمارۀ 39 و 38، صص: 124-161.
- سرلک، سیامک، 1388، «تحلیلی بر عملکرد فضاهای معماری عصر آهن محوطۀ قلی‌درویش جمکران- قم»، اثر، شمارۀ 45، صص: 104-85.
- نظری، امیر؛ زکریایی‌کرمانی، ایمان؛ و شفیعی‌سرارودی، مهرنوش، 1393، سفالگری در بلوچستان ایران (کلپورگان- کوهمیتگ- هولنچکان). تهران: سیمای دانش.
- سلیمی، مینو، 1393، «هُه ورگر (مطالعۀ قوم‌باستان‌شناختی زنان سفالگر در کردستان)». در: مجموعه مقالات همایش بین‌المللی باستان‌شناسان جوان، به‌کوشش: حسین عزیزی‌خرانقی، مرتضی خانی‌پور و رضا ناصری، زیر نظر: کمال‌الدین نیکنامی، تهران: معاونت فرهنگی دانشگاه تهران، صص: 596-587.
- شراهی، اسماعیل، 1393، «گزارش فصل اول کاوش‌های باستان‌شناسی دستکند زیرزمینی تهیق خمین استان مرکزی». آرشیو ادارۀ کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مرکزی، (منتشر نشده).
- شریفی، فرشته، 1397، «گزارش بررسی شهرستان قروه استان کردستان». آرشیو ادارۀ کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کردستان (منتشر نشده).
- صدیقیان، حسین؛ و مهجور، فیروز، 1390، «بررسی تولید سفال خانگی در روستای بیکش شهرستان بانه». نامۀ انسان‌شناسی، شمارۀ 15، صص: 95-78.
- عسکرپور، وحید؛ و گاراژیان، عمران، 1390، «در باب روندهای تطور سفالگری در قلعه خان». مطالعات باستان‌شناسی، شمارۀ 3، صص: 131-107.
- علی‌بیگی، سجاد، 1394 الف، «گزارش گمانه‌زنی و کاوش در محوطۀ پیش‌ازتاریخی تاق‌بستان، کرمانشاه». آرشیو ادارۀ کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کرمانشاه، (منتشر نشده).
- علی‌بیگی، سجاد، 1394 ب، «گزارش بررسی باستان‌شناختی در شهرستان سرپل‌ذهاب (شبکه‌های 4- 10 طرح گرمسیری)». آرشیو پژوهشکدۀ باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- علی‌بیگی، سجاد؛ و بریش، نیکول، 1397، «گزارش فصل نخست کاوش‌های باستان‌شناسی در تپه خیبر شهرستان ‌روانسر، استان کرمانشاه». آرشیو پژوهشکدۀ باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- علیزاده، عباس، 1380، تئوری و عمل در باستان‌شناسی (با فصل‌هایی در زیست‌شناسی تحولی و معرفت‌شناختی). تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
- علیزاده، عباس، 1383، «نظریه و عمل در باستان‌شناسی». گزارش‌های باستان‌شناسی 3، صص: 22-8.
- علیزاده، کریم، 1382، «معرفی سفال‌های دژ مادی بیستون کرمانشاه "کاوش‌های سال1381». گزارش‌های باستان‌شناسی (2)، صص: 87-108. 
-علی‌طالش، بهزاد، 1397، «گزارش کاوش محوطۀ معصوم‌زادگان بیرجند». آرشیو ادارۀ کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان خراسان جنوبی، (منتشر نشده).
- طلائی، حسن، 1392، هشت هزار سال سفال ایران. تهران: سمت.
- طلائی، حسن، علی‌یاری، احمد؛ و تقی‌ذوقی، یاسمن، 1388، «بررسی فن‌آوری سفالگری هزارۀ پنجم پ.م. با استفاده از روش‌های آزمایشگاهی XRD و XRF در شمال مرکزی ایران». مطالعات باستان‌شناسی، سال 1، شمارۀ 1، صص: 84-65.
- فاضلی‌نشلی، حسن، و جمالی، مرتضی، مرتضی، 1382، «تببین فرایند تولید تخصصی سفال در روستای پیش‌ازتاریخ زاغه براساس مطالعات باستان‌شناختی و نتایج پتروگرافی». در: مجموعه مقالات نخستین همایش باستان‌سنجی در ایران: نقش علوم پایه در باستان‌شناسی، به‌کوشش: مسعود آذرنوش، تهران: پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، معاونت پژوهشی سازمان میراث‌فرهنگی کشور، صص: 224-203.
- فهیمی، حمید، 1384، «تپه انجیرآب دشت گرگان؛ بررسی سفال‌های به‌دست آمده از گمانه‌زنی هیأت باستان‌شناسی دانشگاه هیروشیما». گزارش‌های باستان‌شناسی (4)، صص: 57- 70.
- قنبری، بهنام، 1391، «مطالعه و تحلیل مواد فرهنگی مکشوف از گورستان‌های عصر آهنی گلابر زنجان». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی دانشکدۀ علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر (منتشر نشده).
- قنبری، بهنام، 1392، «کاوش نجات‌بخشی گورستان جیران‌تپه جزلان‌دشت شهرستان طارم‌علیا، استان زنجان». آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان (منتشر نشده).
- کاوش، حسینعلی، 1393، «سومین فصل کاوش در تپه یلدا (طالب خان 2)، سیستان». مقاله‌های کوتاه دوازدهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، 29 تا 31 اردیبهشت 1393، ویراستۀ کوروش روستائی و مهران غلامی، تهران: پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، صص: 361-363.
- کامبخش‌فرد، سیف‌الله، 1379، سفال و سفالگری در ایران: از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر. تهران: ققنوس.
- کرمی، حمیدرضا؛ و زارع‌کُردشولی، فرهاد، 1393، «گمانه‌زنی پیرامون کاخ اختصاصی پاسارگاد به منظور ایجاد سقف حفاظتی روی آن». مقاله‌های کوتاه دوازدهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، 29 تا 31 اردیبهشت 1393، ویراستۀ کوروش روستائی و مهران غلامی، تهران: پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، صص: 370-367.
- کریمی، زاهد، 1395، «گزارش بررسی شهرستان دهگلان استان کردستان». آرشیو ادارۀ کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کردستان (منتشر نشده).
- گرگری، لیلا؛ ولی‌پور، حمیدرضا؛ و قنبری، بهنام، 1395، «گونه‌شناسی ظروف سفالی گورستان جیران تپه جزلاندشت». پیام باستان‌شناس، سال 13، شمارۀ 25، صص: 28-17.
- لک‌پور، سیمین، 1389، کاوش‌ها و پژو‌هش‌های باستان‌شناسی دره‌شهر (سیمره). تهران: پازینه.
- مجیدزاده، یوسف، 1389 الف، کاوش‌های محوطۀ باستانی ازبکی. جلد اول: هنر و معماری، تهران: ادارۀ کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.
- مجیدزاده، یوسف، 1389 ب، کاوش‌های محوطۀ باستانی ازبکی. جلد دوم: سفال، تهران: ادارۀ کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.
- مجیدزاده، یوسف، 1396، کاوش‌های تپه قبرستان. ترجمۀ موسسۀ پیشین‌پژوه، به‌کوشش محمدرضا میری و اکرم غلامی‌خیبری، تهران: موازی‌ پیشین پژوه.
- مرتضائی، محمد، 1384، «گزارش مقدماتی گمانه‌زنی و ساماندهی محوطۀ تپه قبرستان شرقی روستای کاکا شهرستان گنبد کاووس». گزارش‌های باستان‌شناسی، 4، صص: 187-198.
- ملازاده، کاظم، 1393، باستان‌شناسی ماد. تهران: سمت.
- ملک‌شهمیرزادی، صادق، 1382، ایران در پیش‌ازتاریخ، باستان‌شناسی ایران از آغاز تا سپیده‌دم شهرنشینی. چاپ دوم، تهران: معاونت پژوهشی سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
- ملک‌شهمیرزادی، صادق، 1396، «روش پخت نان در روستای 7000 سال پیش زاغۀ دشت قزوین فلات مرکزی ایران و مسئلۀ همسایگی مرتبط با آن». در: گفتارهایی در باستان‌شناسی (مجموعه مقالات پژوهشی و تخصصی)، تهران: سمت، صص: 200-213.
- منتظر ظهوری، مجید، 1395، «گزارش فصل اول کاوش دستکندهای زیر زمینی تپه قلعه (رباط آغاج)». آرشیو پژوهشکدۀ باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- مهجور، فیروز؛ ابراهیمی‌نیا، محمد؛ و صدیقیان، حسین، 1393، «بررسی تطبیقی فناوری تولید سفال خانگی در روستاهای بیکش و شوی شهرستان بانه؛ کردستان». پژوهش‌های زاگرس، شمارۀ 2 و 3، صص: 28-18.
- میرقادری، محمدامین، 1397، «گزارش بررسی باستان‌شناسی سد و سامانۀ سرنی، میناب، استان هرمزگان». آرشیو پژوهشکدۀ باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- نقشینه، امیرصادق، 1390، «گزارش مقدماتی فصل اول کاوش در تپه علی یورد، صائین قلعه- استان زنجان». پیام باستان‌شناس، سال 8، شمارۀ 1، شمارۀ پیاپی 15، صص: 112-93.
- نقشینه، امیرصادق، 1393، «فصل سوم کاوش در تپه علی یورد صائین قلعه، زنجان». در: مقاله‌های کوتاه دوازدهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، 29 تا 31 اردیبهشت 1393، ویراستۀ  کوروش روستائی و مهران غلامی، تهران: پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، صص: 429-427.
- نقشینه، امیرصادق؛ حاتمی، الناز؛ و نیکروان‌متین، هومن، 1392، «مطالعه پتروگرافی سفال عصر آن غار هوتو». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شمارۀ 5، صص: 78-63.
- نیاکان، لیلی، 1384، «گزارش مقدماتی فصل اول بررسی و شناسایی منطقۀ دشت کرج در جنوب جادۀ اشتهارد». گزارش‌های باستان‌شناسی (4)، صص: 57- 70.
- نیکنامی، کمال‌الدین، 1388، «گزارش بررسی باستان‌شناختی بخش سرفیروزآباد کرمانشاه». با همکاری سجاد علی‌بیگی، میثم نیک‌زاد و محسن حیدری، آرشیو اداره میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کرمانشاه (منتشر نشده).
 
- Alizadeh, A., 1985. “A Protolitrate Pottery Kiln from Chogha Mish”, Iran, No. 23, Pp: 39-50.
- Arnold, D., 1981 “A Model for the Identification of Non-Local Ceramic Distribution: A View from the Present”. In: Production and Distribution: A Ceramic Viewpoint, H. Howard and E. Morris (eds.), Pp: 32-44. BAR International Series No. 120.
- Boroffka, N., & Becker, J., 2004. “Pottery Kilns in Arisman”. In: T. Stöllner, R. Slotta, und A. Vatandoust (eds.), Persiens Antike Parcht, Bergbau- Handwerk – Archäologie, Vol. I, Pp: 218- 221, Deutsches Bergbau-Museum Bochum, Bochum.
- Braun, D., 1983, Pots as tools, in Archaeological hammers and theories. Moore, J.A., & A.S. Keene (eds.), Pp: 107-134, Academic Press, New York.
- Braun, D., 1982, “Radiographic Analysis of Temper in Ceramic Vessels: Goals and Initial Methods”. Journal of Field Archaeology, No. 9, Pp: 183–192.
- Bronitsky, G., & Hamer, R., 1986, “Experiments in ceramic technology: the effects of various tempering materials on impact and thermal shock resistance”. American Antiquity, No. 51, Pp: 89-101.
- Burney, C. A., 1962, “The Excavations at Yanik Tepe, Azerbaijan, 1961 Second Preliminary Report”. Iraq, No. 24 (2), Pp: 134- 152.
- Burney, C. A., 1964, “The Excavations at Yanik Tepe, Azerbaijan, 1962: Third Preliminary Report”. Iraq, No. 26 (1), Pp: 54-61.
- Coningham, R. A. E.; Fazeli, H.; Young, R. L.; Gillmore, G. K.; Karimian, H.; Maghsoudi, M.; Donahue R. E. & Batt, C. M., 2006, “Socio-Economic transformations in the Tehran plain: final season of Settlement survey and Excavations at Tepe Pardis”. Iran, No. XLIV, Pp: 33- 62.
- Colton, H., 1938. “The Making of Hopi Pottery”. Museum of Northern Arizona Notes, No. 11 (1), Pp: 6-11.
- Cuyler Young, T. Jr., 1969, Excavations of the Godin Project: First Progress Report. Toronto: Royal Ontario Museum.
- Cuyler Young, T. Jr. & Levine, L. D., 1974, Excavations of the Godin Project: Second Progress Report. Toronto: Royal Ontario Museum.
- Fazeli, H.; Coningham, R. A. E.; Young, R. L.; Gillmore, G. K.; Maghsoudi, M. & Raza, H., 2007, “Socio-Economic transformations in the Tehran plain: final season of Settlement survey and Excavations at Tepe Pardis”. Iran, No. XLV, Pp: 267- 285.
- Feathers, J. K., 1989, “Effects of temper on strength of ceramics: response to Bronitsky and Hamer”. American Antiquity, No. 54, Pp: 579-588.
- Feathers, J. K., & Scott, W. D., 1989, “Prehistoric ceramic composite from the Mississippi Valley”. Ceramic Bulletin, No. 68 (3), Pp: 554-557.
- Freestone, I. & Gaimster, D., 1997, Pottery in the Making: World Ceramic Traditions. London: British Museum Press.  
- Hansen, S., 2000, “Early pottery kilns in the Middle East”. Paléoriant, No. 26 (2), Pp: 69-81.
- Hargrave, M. & Braun, D., 1981, Chronometry of Mechanical Performance Characteristics of Woodland Ceramics: Methods, Results and Applications. Paper presented at Annual Meeting of Society for American Archaeology, San Diego, California.
- Henrickson, E. F., 1983, “Ceramic Styles and Cultural Interaction in the Early and Middle Chalcolithic of the Central Zagros, Iran”. Ph.D. Thesis, Department of Anthropology, University of Toronto.
- Henrickson, E. F. & McDonald, M. M. A., 1983, “Ceramic Form and Function: An Ethnographic Search and an Archeological Application”. American Anthropologist, New Series, No. 85 (3), Pp: 630-643.
- Goff, C., 1978, “Excavations at Baba Jan, The Pottery and Metal from Levels III and II”. Iran, No. XVI, Pp: 29- 65.
- Kramer, C., 1985, “Ceramic Ethnoarchaeology”. Annual Review of Anthropology, No. 14, Pp: 77-102.
- Kilikoglou, V.; Vekinis, G.; Maniatis Y. & Day, P. M., 1998, “Mechanical performance of quartz-tempered ceramics: part I, strength and toughness”. Archaeometry, No. 40 (2), Pp: 261-279.
- Madjidzadeh, Y., 1977, “The Development of Pottery Kiln in Iran from Prehistoric to Historical Poeriod”. Paléorient, No. 3 (1955-77), Pp: 207-221.
- Matson, F., 1981, “Archaeological Ceramics and the Physical Sciences: Problem Definition and Results”. Journal of Field Archaeology, No. 8, Pp: 448-456.
- Mohammadifar, Y.; Sarraf, M. R., & Motarjem, A., 2015, “A Preliminary Report on Four Seasons of Excavation at Moush Tepe, Hamedan, Iran”. Iranica Antiqua, No. 50, Pp: 233-250.
- Müller, N. S.; Hein, A.; Kilikoglou, V. & Day, P. M., 2013, “Bronze Age cooking pots: Thermal properties and cooking methods”. Préhistoires Méditerranéennes, No. 4, Pp: 1-11.
- Rice, P. M., 1999. “On the Origins of Pottery”, Journal of Archaeological Method and Theory 6 (1): 1-54.
- Rye, O., 1976, “Keeping Your Temper Under Control: Materials and the Manufacture of Papuan Pottery”. Archaeology and Physical Anthropology in Oceania, No. 11(2), Pp: 106–137.
- Saeidi Anaraki, F. & Genito, B., 2007, “Joint Iranian/ Italian Project, Archaeological Digital Archive, Masjid-e Jame, Esfahan”. Archaeological Reports, No. 7 (1), Pp: 111-128.
- Shepard, A., 1956. Ceramics for the Archaeologist. Carnegie Institution of Washington Publication 609, Washington, D.C.
- Shepard, A., 1963, Beginnings of Ceramic Industrialization: An Example from the Oaxaca Valley. Carnegie Institution of Washington Notes from a Ceramic Laboratory No. 2. Washington, D.C.
- Steponaitis, V., 1982, Ceramics, Chronology and Community Patterns: An Archaeological Study at Moundville. Academic Press, New York.
- Stronach, R., 1978. “Median Pottery from the Fallen Floor in the Fort”.Iran, No. XVI, Pp: 11-24.
- Tite, M. S. & Kilikoglou, V., 2002, Do we understand cooking pots and is there an ideal cooking pot?, in Modern trends in scientific studies on ancient ceramics (eds. V. Kilikoglou, A. Hein, and Y. Maniatis), 1-8, BAR International Series 1011, Archaeopress, Oxford.
- Tite, M. S.; Kilikoglou, V. & Vekinis, G., 2001, “Strength, toughness and thermal shock resistance of ancient ceramics, and their influence on technological choice”. Archaeometry, No. 43 (3), Pp” 301-324.
- West, S. M., 1992, “Temper, thermal shock and cooking pots: a study of tempering materials and their physical significance in prehistoric and traditional cooking pottery”. Unpublished M.Sc. Thesis, University of Arizona, Tucson.
 
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار