پژوهشی در کهن فضاهای باز بومی محله ای همدان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشکدۀ معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت، تهران، ایران

2 استادیار دانشکدۀ عمران و معماری، دانشگاه ملایر، ملایر، ایران.

3 استاد گروه باستان شناسی، دانشکدۀ هنر و معماری دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران.

4 استادیار دانشکدۀ معماری و شهرسازی دانشگاه علم وصنعت، تهران، ایران.

چکیده

یکی از جنبه‌های موفق هر فضای جمعی پایداری است. از نمودهای پایداری، ماندگاری توأم با پویایی در گذر زمان می‌باشد. نظام محله‌محور در ساختار بافت قدیمی شهر همدان، نشانگر محله‌هایی پویا در گذار سالیان متمادی در این شهر است. در مرکز این محلات که از هم‌جواری آنان ساختار شهر شکل گرفته است، عمدتاً میدانچه ای سرباز، محصور و مشجر با هم‌جواری مسجد، حمام و بازارچه و سایر فضاهای عمومی پیرامونی قرار دارد؛ که در اصطلاح بومی همدان با عنوان «چمن» شناخته شده و با بهترین موقعیت دسترسی گره ارتباطی چند معبر مهم شهری است. ساختار مرکز محلات همدان براساس پاسخ‌گویی به نیازهای جسمی و روحی انسان شکل‌گرفته و برآورده‌کنندۀ جامع نیازهای ضروری اهالی می‌باشد؛ این ساختار سبب ایجاد خرد اقلیم مناسب با افزایش آسایش حرارتی در فضای باز مشجر و محصور، ایجاد مرکز تجمع و مأمن تعاملات اجتماعی اهالی محله، کاهش سفرهای بین‌شهری و خودکفایی اقتصادی محله می‌شود. کهن‌الگوی چمن، می‌تواند به‌عنوان الگویی مطابق با فرهنگ اسلامی و در سازگاری با شرایط اقلیمی در ساختار شهر احیا شده و در طراحی شهرهای جدیدالاحداث به‌عنوان شهری با الگوی ایرانی اسلامی مورداستفاده قرار گیرد. پرسش اصلی این پژوهش بدین‌قرار است: ساختار اصلی مرکز محلات کهن شهر همدان چیست؟ راهبرد پژوهش تاریخی-تفسیری و مبتنی‌بر گردآوری اطلاعات با مطالعات کتابخانه‌ای و بررسی‌های میدانی است. برای انجام مطالعات کتابخانه‌ای شناسنامۀ منابع پژوهشی شامل: مشخصات کلی منبع، چکیده، تصویر، فرآیند پژوهش و موارد ارجاع، تهیه شده است. به‌منظور انجام مطالعات میدانی، شناسنامۀ کالبدی واجد ویژگی‌های کالبدی، محیطی، فرهنگی و اقتصادی تنظیم گردیده است. در بافت شهری از دوران قاجار تا پهلوی اول، همدان از قوی‌ترین و پویاترین مرکز محلات برخوردار بوده که سبب انسجام نظام محله‌محور در شهر شده است. مسجد و حمام از عناصر ثابت و جزو لاینفک محلات بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Recognition of Neighborhood Native Open Spaces in Hamadan Community Centers

نویسندگان [English]

  • Seyed majid Mofidi shemirani 1
  • Seyedeh faezeh Etemad sheykholeslami 2
  • Mohamad ebrahim Zarei 3
  • Seyed Reza Mortezai 4
1 Assistant Professor, Faculty of Architecture and Urban Planning, University of Science and Technology, Tehran, Iran.
2 Assistant Professor, Faculty of Civil Engineering and Architecture, Malayer University, Malayer, Iran.
3 Professor, Department of Archeology, Faculty of Art and Architecture, Bu-Ali Sina University, Hamadan, Iran.
4 Assistant Professor, Faculty of Architecture and Urban Planning, University of Science and Technology, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The signs of the stability of each space are along with the dynamism over different generations. The neighborhood-centered system in Hamadan, Iran, represents dynamic neighborhoods over the years. Hamadan is composed of 50 neighborhoods possessing open squares in the center with markets and public spaces surrounding, named “Chaman” as the core of community in the best location to access urban nodes of several major passages, center of association, and social interactions of the neighborhood residents. In the urban texture from the Parthian period to the first Pahlavi, Hamadan has enjoyed the strongest and most dynamic center of neighborhoods that has consolidated the neighborhood-oriented system, having formed to respond to the existential dimensions of mankind and is a comprehensive supplier of residents` essential needs. Therefore, in addition to the Chaman space, this structure has cultural-religious and commercial spaces to meet the environmental, religious, and economic needs of residents. The archetype of Chaman can be restored as a model in accordance with Islamic culture and adapted to the climatic conditions in the city and in the design of new cities.
The strategy used in this historical-interpretative research is based on the collection of information with library studies and field surveys. To conduct library studies, the repertoire of the research resource has been provided, including the general characteristics of the source, image, abstract, research process and referral cases. In order to conduct field studies, the physical identity repertoire has been set up in five physical, environmental, cultural, economic and cultural characteristic sections.
Keywords: Hamadan, Chaman, Neighborhood Center, Square, Neighborhood Open Space.
 
Introduction
The continuous change of the city’s image due to the ever-increasing development of the human being, after a few years away from birthplace, makes individuals so unfamiliar with that city that the past memories of the streets and alleys of the city are not associated at all. The same goes for the alternate changes in the principles of architecture and urbanization, and in particular the design of neighborhoods. Despite the current situation, in parts of the historical city of Hamadan, there are found neighborhoods preserving their Iranian-Islamic identity, representing a living space the design basis of which has been human, needs and behavior. The central area of the historical city of Hamadan has been formed from bordering and intermingling old neighborhoods, with the center of the neighborhood, which is the main identity of the neighborhood known as Chaman. Each of these in the past, there were about fifty neighborhoods in Hamadan, more than half of which had Chaman space.
The identification of the model of Chaman space as a stable neighborhood pattern in achieving the open space design and modeling strategies in the design of new townships with neighborhood center-based structure and the introduction of templates and referral patterns for the reconstruction of the native neighborhood center are the objectives of this research.
The Hypotheses of This Research are as Follows:  The Chaman is the dominant pattern of architecture and urbanization of the center of the native neighborhoods of Hamadan, which is an important physical space in the architecture and urbanization of Hamadan and the structure used in the center of Hamadan neighborhoods is of the most valuable historical urban structures in Iran. Therefore, some questioned are presented to be analyzed.
What is the main structure of the center of the native neighborhoods of Hamadan? What role has the Chaman played in Hamadan historical texture? How valuable is Chaman in Hamadan’s native culture?
Naming native open spaces of Hamadan has been seen in several sources with the following words: Chaman (Gharogozloo, 2009: 47), Square (Mehryar, 2008: 54), Neighborhood Center (Biglari, 1977: 58; Kiani, 1989) and field (Iran Housing Development, 1992).
The Chaman includes the characteristics of the first three types of fields in the category of Zucker (Zucker, 1970); an enclosed field that is considered as a complete space and directed to the dominant element, which is the neighborhood mosque. This core field is formed mainly around the center in green space.
 
 
History of Hamadan Neighborhoods
Hamadan city is located in the Alvand mountain zone in Iran. It is located at 1741.5 M and 34 52 N and 48 32 E.
 
Formation of Hamadan Neighborhood Before Islam
The dominant feature of Hamadan has been the existence of numerous gardens and fountains reflecting the formation of neighborhoods semen based on water and trees. It seems that during this period, the bazaar was added as one of the main elements of the neighborhoods, which flourished in the Islamic period.
 
The Prosperity and Flourishing of Hamadan Neighborhoods: The Islamic Period
Because of the sanctity, the mosques are the most important element remained as the center of the Hamadan neighborhoods and make it easy to recognize the location of the forgotten neighborhoods. Evidence suggests that these mosques were constructed in the neighborhoods of the city after the Safavid period. (Zarei, 2011: 70) Regarding the numerous number of neighbors, it can be said that the flourishing era of Chaman space and neighborhood structure in Hamadan was the late Qajar. 
 
Terminology of Chaman
In a comprehensive definition of the Chaman space, considering the structure and the physical elements and social, economic and environmental characteristics. The field Chaman is enclosed with a geometric form in the core of the neighborhood with the best access location, which is the communicative node of several important urban centers, the center of gathering and a social intermediary community that meets the needs of the people with the necessary uses including mosques, baths, marketplaces, and water and plant elements. Hosseinieh, Imamzadeh and Saghakhaneh are among the most common cultural spaces around Chaman, and bakery, butchers, groceries and small manufacturing factories such as shoe and carpentry are the most popular.
 
Conclusion
Known as the center of neighborhood, green closed Square, the neighborhood open space is recognized in Hamadan as Chaman.
The history mentioned for the Chaman spaces as the center of the green and historical neighborhoods of Hamadan dates back to the time of the Parthians (the third century BC) and still in the sixth and seventeenth century the Hamadan neighborhoods were mentioned. In the Safavid era, besides the bath and market, the mosques are also the main elements of the structure of the Chaman spaces and added to the important elements of the market during the Qajar era. Evidence suggests that the years 1871 to 1921 (the late Qajar) experienced the peak and flourishing years of Hamadan neighborhood when the number of neighborhoods in the main structure of the city reached 51.
The identification of 51 neighborhoods before the 1945th Lunar years and then the introduction of 42 neighborhoods after about seventy years in 1973 and eventually taking into account the 25 existing or damaged neighborhoods in the next twenty years in 1992, shows the process of demolition and destruction of the Hamadan neighborhoods by the streets. This trend tend to continue, as there are now a handful of originality neighborhoods. The word “Chaman”, is the prefix of the center of Hamadan neighborhoods, and at least the name of 13 neighborhoods registered with that prefix, has a place, definition and value in the indigenous culture of Hamadan.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hamadan
  • Chaman
  • Neighborhood Center
  • Square
  • Neighborhood Open Space
- ابن‌فقیه، همدانی، 1349، مختصر البلدان. ترجمۀ ح. مسعود، تهران: بنیــاد فرهنــگ ایــران.
- اذکایی، پرویز، 1380، همدان‌نامه (بیست گفتار دربارۀ مادستان). همدان: مادستان.
- اذکایی، پرویز، ۱۳۸۷، «همدان در یک نگاه». فصلنامه فرهنگ مردم، ویژۀ همدان، شمارۀ ۲۶، تهران: وزارت فرهنگ و هنر، صص: 21-12.
-اصطخری، ابواسحق ابراهیم، 1347، مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- اعتماد شیخ‌الاسلامی، سیده فائزه، 1390، «بررسی اقلیمی مسکن همدان». صفّه، شمارۀ 53، تهران: دانشگاه شهیدبهشتی، صص: 86-65.
-اعتماد شیخ‌الاسلامی، سیده فائزه، 1398، «گونه‌شناسی اقلیمی فضاهای باز بومی محله‌ای (نمونه موردی: محله‌های همدان)». رسالۀ دکتری دانشگاه علم و صنعت (منتشر نشده).
- اعتماد شیخ‌الاسلامی، سیده فائزه؛ و مفیدی‌شمیرانی، سید مجید، 1398، «تحلیل محلات بومی ایران از منظر معماری شیعی (نمونه موردی: محلات بومی شهر همدان)». فصلنامۀ پژوهش‌های معماری اسلامی، شمارۀ 23، صص: 76-57.
- آژنگ، نصرالله، 1387، «چمن‌های محلات همدان «کارکرد اجتماعی آن‌ها)". فصلنامۀ فرهنگ مردم ویژه همدان، شمارۀ 26، تهران: وزارت فرهنگ و هنر، صص: 85-84.
- آژنگ، نصرالله، 1387، «نام کوچه‌ها، محله‌ها و خیابان‌های قدیمی همدان».  فصلنامۀ فرهنگ مردم ویژه همدان، شمارۀ 26، تهران: وزارت فرهنگ و هنر، صص: 46-38.
- بهشتی‌شیرازی، سید محمد، 2011 (بازبینی)، دانشنامه تاریخ معماری ایران‌، میراث‌فرهنگی و گردشگری ایران. تهران.
- بیگلری، اسفندیار، 2536 ه‍.ش.، بازارهای ایران. تهران: بنیاد همدان.
- پاکزاد، جهانشاه، 1385، مبانی نظری و فرایند طراحی شهری. تهران: شهیدی.
- پاکزاد، جهانشاه، 1388، سیر اندیشه‌ها در شهرسازی از فضا تا مکان. تهران: شهیدی.
- توسلی، محمود؛ و بنیادی، ناصر، 1386، طراحی فضاهای شهری (فضاهای شهری و جایگاه آنها در زندگی و سیمای شهر). تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.
- توماس، تیس اونسن، 1387، گونه‌شناسی فضا در شهرسازی. ترجمۀ م. شکوهی، تهران: دانشگاه هنر.
- جکســن، ویلیــام؛ و والنتایــن، ابراهــام، 1369، سفرنامه جکسن. ترجمـۀ م. امیــری و ف. بدره‌ای، تهــران: خوارزمــی.
- جهانپور، علی، 1393، «چمن‌های همدان لگدکوب فراموشی». روزنامۀ همشهری، ویژۀ همدان 12/11/1393.
- دهخدا، علی‌اکبر، 1372، لغتنامۀ دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.
- زارعی، محمدابراهیم، 1390، «ساختار کالبدی-فضایی همدان از آغاز دوران اسلامی تا پایان قاجار». فصلنامۀ پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران (نامۀ باستان‌شناسی)، سال 1، شمارۀ 1، همدان: دانشگاه بوعلی‌سینا، صص: 57-82.
- زند، عباس، 1387، «قنات‌ها و چشمه‌های همدان"، فرهنگ مردم ویژه همدان، ش ۲۶. تهران: فصلنامه فرهنگ مردم، 83-73.
- سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1380، فرهنگ جغرافیایی شهرستان‌های کشور: شهرستان همدان. تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح وزارت دفاع.
- ســازمان جغرافیایــی ارتـش، 1331، فرهنگ جغرافیایی ایران. تهران: ســازمان جغرافیایــی ارتــش.
- سلطان‌زاده، حسین، 1367، مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران. تهران: سپهر.
- عبدلی، زهرا، 1391، «از چمن دیروز تا فضاهای جمعی امروز». همایش اندیشه‌ها و فناوری‌های نو معماری، تبریز.
- فیضی، عباس، 1387، «مزارها و اماکن مقدس همدان». فصلنامۀ فرهنگ مردم ویژه همدان، شمارۀ 26، تهران: وزارت فرهنگ و هنر:صص: 256-250.
- قدکچی، اسماعیل، 1387، «درآمدی بر نقش تاریخی محلات». فصلنامۀ فرهنگ مردم ویژه همدان، شمارۀ ۲۶، تهران: وزارت فرهنگ و هنر، صص: 37-22.
- قراگوزلو، غلامحسین، 1388، هگمتانه تا همدان. تهران: انتشارات اقبال.
- قزوینی، زکریا بن محمد، 1371، آثارالبلاد و اخبار العباد. انتشارات امیرکبیر.
- کیانی، محمدیوسف، 1368، معماری ایران دوران اسلامی. تهران: نسیم تهران.
- مصطفوی، محمدتقی، 1381، هگمتانه: آثار تاریخی همدان. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- مکارم‌شیرازی، ناصر، 1382، تفسیر نمونه. جلد 12، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
- موریه، جیمز، 1362، سفرنامۀ جیمز موریه. ترجمۀ ابوالقاسم سری، تهران.
- مهریار، محمد؛ فتح‌الله‌یف، شامیل؛ فخاری‌تهرانی، فرهاد؛ و قدیری، بهرام، ۱۳۷۸، اسناد تصویری شهرهای ایران در دوران قاجار. تهران: دانشگاه شهیدبهشتی.
- مهندسین مشاور توسعۀ خانه‌سازی ایران، 1371، محور فرهنگی تاریخی همدان. همدان: مسکن و شهرسازی همدان.
- مهندسین مشاور طرح و آمایش، 1385، طرح جامع شهرستان همدان. همدان: وزارت مسکن و شهرسازی.
- مهندسین مشاور مرجان، 1358، طرح جامع همدان. همدان: وزارت مسکن و شهرسازی.
- مهندسین مشاور مژدا، 1363، طرح جامع همدان همدان. همدان: وزارت مسکن و شهرسازی.
- مهندســین مشــاور مانــدالا کندلیــس،1973، همــدان: دانشگاه بوعلی‌سینا.
- نقی‌زاده، محمد، 1385، «تاملی در روند دگرگونی میدان در شهرهای ایرانی». هنرهای زیبا، شمارۀ 25، تهران: دانشگاه تهران، صص: 24-15.
- نقی‌زاده، محمد، 1389، تحلیل و طراحی فضاهای شهری. تهران: سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.
- یاقوت‌الحموی، ابوعبدالله، ۱۹۹۰ م.، مُعجَم البُلدان، دارالکتب العلمیة، جلد هفتم، لبنان.
 
- Coste, P., 1867, Monuments modernes de la perse mesures. Dessines Etdecrits‫. ‫Paris‫: A. Morel. ‫
- Etemad Sheykholeslami, S. F. & Tahbaz, M., 2009, “Climatic analysis of neihborhoods in a traditional city (case study: Hamedan)”. The seventh International Conference on Urban Climate, No. 29 June - 3 July 2009, Japan.
- Mofidi Shemirani, S. M.; Etemad Sheykholeslami, S. F. & Hoseini, S. M., 2012, “Thermal comfort in the Neighborhood Center of Hamadan”. 8th International Conference on urban growth & conservation in Euro-Asia corridor, Tehran, Iran, 2-3 October 2012.
- Sehizadeh, M., 2009, “City Transformation: An interpretive analysis of change in an historic city center: the case of Hamadan in Iran”. PhD Dissertation, Newcastle University, Faculty of Humanities and Social Sciences, School of Architecture, Planning and Landscape.
- Zucker, P., 1970, Town and Square; from the agora to the village Green. The MIT Press, Massachusetts.