بررسی و مطالعۀ آرایۀ سنگ قبرهای قبرستان قاجاری شیخ وسو روستای ترجانِ سقز

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموختۀ کارشناسی ارشد باستان شناسی، گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دانش آموختۀ کارشناسی ارشد باستان شناسی گروه باستان شناسی، دانشکدۀ حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران.

3 پژوهشگر آزاد، ایران.

چکیده

نقوش تزئینی سنگ‌قبرها، بازخوردی از شرایط فرهنگی، اجتماعی و دینی است، که در قالب نقوش: حیوانی، گیاهی، هندسی، انسانی، کتیبه‌نگاری و نقوش نمادین تجلی می‌یابد. مطالعۀ کیفیات پیدا و پنهان قبرستان‌های تاریخی، به‌منظور درک بخشی از عوالم و روابط حاکم‌بر جوامع گذشته اهمیت زیادی دارد؛ چراکه ازطریق تأمل در کیفیات محیطی این محوطه‌ها و هم‌چنین تحقیق در مواد فرهنگی پراکنده در محیط آن‌ها، می‌توان نقبی بر فهم برخی ناشناخته‌ها از پیشینۀ جوامع و درک زوایایی از ماهیت فکری غالب بر آن‌ها زد. در پژوهش پیشِ‌رو که به شیوۀ میدانی و به‌روش توصیفی و تحلیلی به انجام رسید، نقوش و آرایه‌های موجود برروی سنگ‌قبرهای گورستان شیخ وسو در روستای ترجان شهرستان سقز، توصیف، طبقه‌بندی، طراحی، مستندنگاری و تحلیل شدند. هدف نوشتار حاضر این است که تا با اتکاء بر شواهد نوشتاری و باستان‌شناختی ازجمله سنگ‌قبرهای، گورستان مذکور به اهمیت و جایگاه سیاسی، اجتماعی و مذهبی روستای ترجان در دورۀ قاجاریه پی‌برد. فرض بر آن است که موقعیت سرحدی در بین کُردستان مُکریان و اردلان به روستای ترجان در  عصر قاجاریه اهمیت دوچندانی بخشید و با این‌که تاکنون هیچ‌گونه پژوهشی در ارتباط با این قبرستان صورت نگرفته است؛ لذا مطالعه و بررسی قبرستان مزبور می‌تواند، اهمیت این نوع آثار را در مطالعات باستان‌شناختی دوران اسلامی شهرستان سقز و به‌ویژه استان کُردستان نشان دهد. سنگ‌قبرهای، قبرستان تاریخی ترجان به‌عنوان یک نمونه در قالب یک جامعه آماری به‌لحاظ زمانی و ریخت‌شناسی قابل‌مقایسه با دیگر قبرستان‌های قاجاری و تزئینات معماری منطقۀ مُکریان ازجمله بوکان و مهاباد است. در این مقاله سعی خواهد شد تا به این پرسش‌ها پاسخ داده شود که؛ افراد شاخص به خاک سپرده شده در این قبرستان چه کسانی بوده‌اند و در تاریخ این منطقه چه نقش یا جایگاهی داشته‌ و مطالعۀ کتیبه‌های ادبی و نقش‌مایه‌های غنی سنگ‌قبرهای قبرستان شیخ وسو ازلحاظ تنوع و کیفیت آثار، کدام نتایج مهم فرهنگی و اجتماعی عصر خویش را بازگو می‌کنند؟ یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که تعدادی از سنگ قبور با تزئینات قابل‌توجه موجود در این قبرستان متعلق به خاندان «قوج‌بیگ» و اشخاصی با پایگاه اجتماعی بالا در منطقۀ مُکریان بوده‌اند و باتوجه به آن‌که مطابق متون خاندان قوج‌بیگ دارای موقعیت ممتازی در سطح منطقۀ مکریان بوده‌اند؛ در نتیجه مشخص می‌شود که روستای ترجان نیز از اهمیت سیاسی و اجتماعی قابل‌توجهی در این زمان در سطح منطقه مذکور برخوردار بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study and Survey of the Tombstone Array of Qajar Cemetery of Sheikh Weso in Turjan Saqez Village

نویسندگان [English]

  • Iesmaeil Salimi 1
  • Jamileh Solhjoo 2
  • Abubakr Abdulapur 3
1 Graduate of Archeology, Department of Archeology, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran.
2 Graduated from the Department of Archeology, Faculty of Conservation and Restoration, Isfahan University of Arts, Isfahan, Iran.
3 Freelance Researcher, Iran.
چکیده [English]

The decorative motifs of tombstones are a reflection of cultural, social and religious conditions, which are manifested in the form of animal, plant, geometric, human, inscription and symbolic motifs. The study of the hidden and visible qualities of historical cemeteries is very important in order to understand some of the worlds and relations that governed past societies; Because by reflecting on the environmental qualities of these areas and also researching the cultural materials scattered in their environment, one can dig into the understanding of some unknowns from the history of societies and understanding angles of the dominant intellectual nature of them. The purpose of this article is to realize the importance and political, social and religious status of Turjan village in the Qajar period by relying on written and archeological evidences such as tombstones, Sheikh Vesu cemetery. And given that no research has been done on this cemetery so far, Therefore, the study of the cemetery can show the importance of this type of artifacts in the archaeological studies of the Islamic period in the city of Saqqez and especially in the province of Kurdistan. The tombstone of Turjan historical cemetery as an example in the form of a statistical community in terms of time and morphology is comparable to other Qajar cemeteries and architectural decorations of Mukrian region such as Bukan, Tekab and Mahabad. This article will try to answer the following questions: Who were the prominent people buried in this cemetery and what was their role or place in the history of this region and The study of literary inscriptions and rich motifs of the tombstones of Sheikh Wesu Cemetery In terms of variety and quality of works, what important cultural and social results of their time? In the leading research, which was conducted in a descriptive and analytical method, the designs and arrays on the tombstones were described, classified, designed, documented and analyzed. The findings of the study indicate that a number of tombstones with significant decorations in this cemetery belonged to the Quoj Beeg family and people with high social status in the Mukrian area. In addition, relying on this cemetery, we can understand the political and social importance of Turjan and also the position of this village as a well-known religious and cultural center in the region during the Qajar period.
Keywords: Turjan, Sheikh Wusu Graveyard, Tombstone, Qoj Baig. Nuralnesa.
 
Introduction
From the beginning of existence until today, one of the most basic thoughts of man has been the issue of death and the world after it. From the creation of works such as sculptures, paintings and illustrated works. One of the inseparable components of this thinking in all societies, which has been used as an essential tool for its objective and spiritual manifestations, is the tomb and the tombstone. The Qajar cemetery of Sheikh Vesu in the village of Turjan is one of the most important historical cemeteries in Iran, which is located in Kurdistan province and in the city of Saqez, which has not been studied yet. Introducing the mosque of Turjan Saqez village” has been pointed out its importance (Salimi and Solhjoo, 1397: 81). Suitable natural and environmental conditions such as sufficient water, suitable air and fertile soil make the history of human habitation in Turjan village at least to the Mesopotamian period (Zarefar, 1397: 79). During the Safavid period, when Budaq Sultan came to power in Mukrian province to the center of Mahabad, the areas around Turjan, including the villages of Kahrizeh Ayoubi, Baghlujeh, Hubaki and Shahrikand, became important as endowments for the Red Mosque in Mahabad (Yousefi And Khalili, 1395: 227).
 Written evidence such as documents and tombstones as archeological findings show that the family and descendants of Abdullah Beeg, son of Budaq Sultan, such as Ahmad Beeg and Quj Beeg, during the reign of Muhammad Shah (1263-1251 AH) and Nasser al-Din Shah Qajar (1264-1313 AH) in Turjan builds a mansion, mosque, karez, etc. (Samadi, 1373: 206; Shamim, 1387: 143). The necessity of conducting this research is due to the fact that so far no coherent and comprehensive study has been done in relation to the Qajar cemetery of Turjan Saqez village. In the present article, which was done by field studies and descriptive and analytical methods, The motifs and arrays on the tombstones of Qajar Cemetery in Turjan were described, classified, designed, documented and analyzed. The result of this study confirms that the historical cemetery of Turjan belonged to the Quoj Beeg family and people with a high social status in the Mukrian region.
 
Discussion
The historic cemetery of Turjan, which is still used by the residents of the village of Turjan, is located on a high and high hill in the southwest of the village, next to the dirt road leading to the agricultural lands. So far, no studies have been conducted on the historical cemetery of Tarjan. Afkhami is content to bring only a picture of the tomb of Mula Ali Ghezelji, a lecturer at the Turjan Mosque, in the book “History of Culture and Literature of Mukrian, Buchan”. Which is now completely gone. Salimi and Solhjoo have also pointed out the importance of Turjan cemetery. In general, Sheikh Vesu Cemetery has 10 historical tombs, among which 8 tombs belong to the Quoj-Beeg family with magnificent conical tombstones, such as the villages of Gardiglan Saqez and Pirbadin Bukan. In addition to these graves, the graves of other influential people such as Mula Ali Ghezelji, Sheikh Vesu, etc. were in Turjan cemetery, Which now has no trace of their original and historical structure. As it is obvious, the sculptors have been careful in choosing the stones to have the mountainous climate of the region such as Turjan. As a result, the sculptors have used the travertine mines of Zanbil village, 6 km away from Turjan. Undoubtedly, calligraphy has been one of the most important decorative subjects and the most obvious means and factor of art. The lines used in Turjan inscriptions include; Nasta’liq and Sols. To popularize their works and the connection between art and religious beliefs, the artists of Turjan tombstones have used images and lines and drawn the tip of the pen on the lifeless stone and given it spirit and freshness. The tombstone motifs of Sheikh Vesu Turjan cemetery can be divided into three groups: plants, geometric and inscriptions. Inscription motifs are engraved on the tombstones in three parts: header, text and margins.
 
Conclusion
The historical cemetery of Sheikh Vesu is one of the most important Qajar cemeteries in Kurdistan province, which has a total of 17 tombstones (belonging to 10 people) with inscription, plant and geometric motifs. Among the 10 deceased in Turjan Cemetery, two tombs belonging to Abdul Rahman Beeg, son of Imam Qoli Beeg Jalaladin and Mohammad Sharif, do not have much causal relationship with the other 8 deceased, including the Quj Beeg family. The tombstones of Sheikh Vesu Cemetery are decorated in a conical shape of three parts: header, text and margins with geometric, plant, motifs and inscriptions that are comparable to the examples of Pirbadin village. Bolaghi Armenian, Haji Kand Bukan and Gardiglan Saqez and the architectural decorations of the study area. Hajj Tarjani artists have used travertine ores in the construction of tombstones and, like in other parts of Iran, have used the poems of poets such as Abolsaid Abolkhair, Saadi and Jami to learn and learn lessons. On the tombstones of people like Quj Beeg and Mohammad Rashid Beeg, poems have been written that were probably written by local poets and the court of Quj Beeg. In general, based on studies on Turjan tombstones and written evidence, it can be concluded that Turjan gained political and military importance in the late Safavid era due to its border position between Mukrian and Ardalan Kurdistan.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Turjan
  • Sheikh Wusu Graveyard
  • Tombstone
  • Qoj Baig. Nuralnesa
- احمدی، عباسعلی؛ شاطری، میترا؛ و رحیمی، کاوه، 1394 الف، «بررسی محتوا و تزئینات کتیبۀ حمام خان سنندج و مسجد روستای ترجان». کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های کاربردی در مهندسی عمران، معماری و مدیریت شهری، صص: 12-1.
- احمدی، عباسعلی؛ شاطری، میترا؛ و رحیمی، کاوه، 1394 ب، «بازنمود معماری ایرانی-اسلامی در مساجد دورۀ قاجار شهر سقز (مطالعۀ موردی مساجد دومنار، شیخ مظهر و مسجد ترجان)». سومین کنگره بین‌المللی عمران، معماری و توسعه شهری، صص: 13-1.
- آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کردستان، 1381، گزارش ثبتی آثار: سنندج.
- افخمی، ابراهیم، 1373، تاریخ فرهنگ و ادب مُکریان (مهاباد و سردشت و اشنویه). سقز: محمدی، چاپ اول.
- افخمی، ابراهیم، 1364، تاریخ فرهنگ و ادب مُکریان (بوکان). سقز: محمدی، چاپ اول. 
- بدلیسی، شرف‌الدین بن شمس‌الدین، 1860، شرفنامه. به‌کوشش: محمد علی‌عونی، مصر: انتشارات فرج‌الله ذکی‌الکُردی. 
- تابانی، حبیب‌الله، 1345، بررسی اوضاع طبیعی، اقتصادی و انسانی کردستان در نمونه کردستان مکری. تهران: وثوق، چاپ اول.
- ترجانی‌زاده، احمد، 1335، «دارالعلم ترجان». سالنامۀ فرهنگ مهاباد. تبریز: شفق تبریز، جلد دوم، چاپ اول.
- تورجانی، شیرکو، 1398، «تورجان». ماهنامۀ اجتماعی، فرهنگی، ادبی مهاباد، سال 19، شمارۀ 209، صص: 50-46.
- حسن‌زاده، شهرام، 1396، «معرفی نسخۀ خطی فوائد فرّخیّه در قواعد نحویّه نوشتۀ ملاعبدالله جوانشیری مشهور داغستانی». فصلنامۀ اسناد و نسخه‌های خطی مناطق کُردنشین کشکول، سال 2، شمارۀ 3، صص: 72-78.
- خادم‌زاده، محمدحسن؛ معماریان، غلامحسین؛ و صلواتی، کامیار، 1396، «گونه‌شناسی تحلیلی مساجد تاریخی حوزۀ فرهنگی کردستان ایران». دو فصلنامۀ معماری ایران، سال 6، شمارۀ 11، بهار و تابستان، صص: 124-103.
- دمورگان، ژاک، 1339، جغرافیا غرب ایران. مترجم: کاظم ودیعی، تبریز: انتشارات شفق تبریز.
- رزم‌آرا، علی، 1330، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادی‌ها). تهران: دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، جلد چهارم. 
- روحانی، بابامردوخ، 1382، تاریخ مشاهیر کُرد (اُمرا و خاندان‌ها). به‌کوشش: محمد ماجد مردوخ روحانی، تهران: انتشارات سروش.
- روژبیانی، محمدجمیل، 1381، فرمانروایان مُکریان در کُردستان. مترجم: شهباز محسنی، تهران: نشر آنا.
- زارع‌فر، فاتح، 1397، «بررسی الگوهای استقراری و نوسانات جمعیتی حوضۀ سیمینه رود شهرستان بوکان». رسالۀ کارشناسی ارشد باستان‌شناسی دانشگاه تهران، به‌راهنمای حسن فاضلی‌نشلی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، گروه باستان‌شناسی، (منتشر نشده).
- زارعی، محمدابراهیم، 1392، آثار فرهنگی، باستانی و تاریخی استان کُردستان. تهران: سبحان نور، چاپ اول.
- زارعی، محمدابراهیم، 1381، سیمای میراث‌فرهنگی. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
- سلیمی، اسماعیل؛ و صلح‌جو، جمیله، 1397، «بررسی و معرفی مسجد روستای ترجان سقز». فصلنامۀ علمی-تخصصی باستان‌شناسی ایران، دانشگاه آزاد واحد شوشتر، دورۀ 8، شمارۀ 1، صص: 96-78.
- شافعی، جلال‌الدین، 1378، جغرافیا تاریخی کُردستان. تهران: انتشارات ن و القلم، چاپ اول.
- شمیم، علی‌اصغر، 1387، ایران در دورۀ سلطنت قاجار (قرن سیزدهم و نیمۀ اول قرن چهاردهم). تهران: بهزاد.
- صمدی، سید محمد، 1373، تاریخ مهاباد. مهاباد: رهرو، چاپ اول.
- محمودنژاد، منصور، 1397، «مسجد تاریخی روستای ترجان». دو ماهنامۀ فرهنگی، اجتماعی به‌یان، سال 1، شمارۀ 2، صص: 72-71.
- معروفی‌اقدم، اسماعیل، 1399، «مطالعه و گونه شناسی سنگ‌قبرهای دوران اسلامی حوزه جغرافیایی موکریان شرقی»، رسالۀ دکتری باستان‌شناسی، دانشگاه محقق‌اردبیلی، به‌راهنمایی کریم حاجی‌زاده، (منتشر نشده).
- مکی‌نژاد، مهدی، 1387، تاریخ هنر ایران در دورۀ اسلامی تزئینات معماری. تهران: سمت.
- مینورسکی، فلادیمر، 2006، مینورسکی و کورد. وه‌رگیرانی ئه‌نوه‌ری سولتانی، چاپخانۀ وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده، چاپی دووه‌م.
- مینورسکی، فلادیمر، 2007، بنچینه‌کانی کورد و چه‌ند و تاریکی کوردناسی. وه‌رگیرانی نه‌جاتی عه‌بدوللا، بلاوکراوۀ مه‌کتبی بیر و هوشیاری: سلیمانیه، جلد اول، چاپ اول. 
- نوحه‌خوان، حامد، 1391، «معیارهای تقسیمات کشوری در دوره پهلوی». خردنامه، سال 4، شمارۀ 9، صص: 118.
- نیکیتین، واسیلی، 1366، کُرد و کُردستان. مترجم: محمد قاضی، تهران: انتشارات نیلوفر.
- یوسفی، عثمان؛ و خلیلی، سیامند، 1395، «بررسی نقش بوداق‌سلطان موکری (1017- 1111 ق.) در تاریخ ولایت موکری در دورۀ پایانی صفویه». پژوهشنامه تاریخ‌های محلّی ایران، سال 5، شمارۀ 1، صص: 213-238.
 
- Afkhami, E., 1984, History of Mukrian culture and literature (Buchan). Saqez: Mohammadi, first edition (In Persian).
- Afkhami, E 1994, History of Culture and Literature of Mokrian (Mahabad, Sardasht and Oshnoyeh). Saqez: Mohammadi, first edition (In Persian).
- Ahmadi, A. A.; Shateri, M. & Rahimi, K., 2015 A, “Study of the content and decorations of the inscription of Sanandaj Bath and the mosque of Turjan village”. International Conference on Applied Research in Civil Engineering, Architecture and Urban Management, Pp: 12 -1 (In Persian).
- Ahmadi, A. A.; Shateri, M. & Rahimi, K., 2015 B, “Representation of Iranian-Islamic architecture in the mosques of the Qajar period in Saqqez (a case study of the mosques of Domenar, Sheikh Mazhar and the mosque of Tarjan)”. Third International Congress of Civil Engineering, Architecture and Urban Development, Pp: 13-1 (In Persian).
- Archive of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization of Kurdistan Province, 2002, “Registration report of works”. Sanandaj (In Persian).
- Badlisi, Sh. al-Din ibin Shams al-Din, 1860, Sharafnameh. by: Mohammad Ali Aouni, Egypt: Farajullah Zaki Al-Kurdi Publications (In Persian).
- Bishop, I., 1891, Journeys in Persia and Kurdistan. Publishers: JOHN MURRAY -VOL, Vol. II, Londan.
- Demorgan, J., 1959, Geography of Western Iran. Translator: Kazem Vadiei, Tabriz: Shafaq Publications (In Persian).
- Hassanzadeh, Sh., (2016), “Introduction of the manuscript of Farrokhieh’s benefits in the syntactic rules written by the famous Daghestani Mullah Abdullah Javanshiri”. Quarterly Journal of Documents and Manuscripts of the Kurdish regions of Kashkul, Vol. 2, No 3, Pp: 72-78 (In Persian).
- Ker Porter, S. R., 1822, Travels in Georgia, Persia, Armenia, Ancient Babylonia. Vol.l, London: printed for Longman, Hurst, Rees, Orme, and Brown.
- Khademzadeh, M. H.; Memarian, Gh. H. & Salavati, K., 2016, “Analytical Typology of Historical Mosques in the Cultural Area of Kurdistan of Iran”. Iranian Journal of Architecture, Vol. 6, No. 11, Spring and Summer, Pp: 124-103 (In Persian).
- Mahmoud Nejad, M., 2017, “Historical Mosque of Tarjan village”.Bahyan Cultural and Social Monthly, Vol. 1, N. 2, Pp: 72-71 (In Persian).
- Makinejad, M., 2008, History of Iranian Art in the Islamic Period of Architectural Decorations. Tehran: Samat (In Persian).
- Maroofi Aghdam, E., 2019, “Study and typology of tombstones of the Islamic era in the geographical area of Eastern Mokrian”. PhD thesis in archeology, Mohaghegh Ardabili University, under the guidance of Karim Hajizadeh (In Persian).
- Minorsky, F., 2006, Minorsky and the Kurds, editions of the Sultanate Art, Enlarged Printing House and Millennium. Second Edition (In Persian).
- Minorsky, F., 2007, The fundamentals of the Kurds and some of the darkness of Kurdish studies, and the directional implications of Abdullah’s time. The scholarly publication of Beer and Awareness: Sulaymaniyah, Volume One, First Edition (In Persian).
- Nikitin, V., 1987, Kurds and Kurdistan. Translator: Mohammad Ghazi, Tehran: Niloufar Publications (In Persian).
- Noheh Khan, H., 2011, “Criteria of divisions of the country in the Pahlavi period”. Microcontrol, Vol. 4, No. 9, Pp: 118 (In Persian).
- Rawlinson, H. C., 1840, “Notes on Journey from Tabriz, through Persian Kurdistan, to the Ruins of Takhti- Soleiman, and fram Thence by Zenjan and Tarom, to Gilan, in October and November”, 1838; With a Memoir on the Site of the Atropatenian Ecbatana”. Journal of the Royal Geographical Society of London, Vol. 10, Pp: 1- 64.
- Razmara, A., 1950, Geographical Culture of Iran (settlements). Tehran: Geographical Department of the Army Headquarters, Vol. IV (In Persian).
- Rojbiani, M. J., 2002, The Rulers of Mokrian in Kurdistan. Translator: Shahbaz Mohseni, Tehran: Anna Publishing (In Persian).
- Rouhani, B., 2003, History of Kurdish celebrities (oms and families). by: Mohammad Majed Marduk Rouhani, Tehran: Soroush Publications (In Persian).
- Salimi, E. & Solhjoo, J., 2017, “Study and introduction of the mosque of Tarjan village of Saqez”. Iranian Journal of Archeology - Shushtar Branch, Vol. 8, No. 1, Pp: 96-78 (In Persian).
- Samadi, S. M., 1994, History of Mahabad. Mahabad: Rahro, first edition (In Persian).
- Shafei, J., 1999, Historical Geography of Kurdistan. Tehran: N and Al-Qalam Publications, First Edition (In Persian).
- Shamim, A. A., 2008, Iran during the Qajar Dynasty (13th century and the first half of the 14th century), Tehran: Behzad (In Persian).
- Tabani, H., 1965, A Study of the Natural, Economic and Human Situation of Kurdistan in the Sample of Mukri Kurdistan. Tehran: Vosough, First Edition (In Persian).
- Tarjanizadeh, A., 1955, Darjan Alam Turjan. Mahabad Culture Yearbook, Tabriz: Shafaq Tabriz, Vol. 2, First Edition (In Persian).
- Turjani, Sh., 2018, “Turjan”. Mahabad Social, Cultural, Literary Monthly, Vol. 19, No. 209, Pp: 50-46 (In Persian).
- Yousefi, O. & Khalili, S., 2016, “Study of the role of Sultan Mukri’s Budaq (1117-1017 AH) in the history of Mukri province in the last Safavid period”. Journal of Local Histories of Iran, Vol. 5, No 1, Pp: 213-238 (In Persian).
- Zarefar, F., 2015, “Study of settlement patterns and demographic fluctuations in the Siminehroud Basin of Buchan County”. Master Thesis in Archeology, University of Tehran, under the guidance of Hassan Fazeli Nashli, Faculty of Literature and Humanities, Department of Archeology, published (In Persian).
- Zarei, M. E., 2001, Cultural Heritage TV. Tehran: Cultural Heritage Organization (In Persian).
- Zarei, M. E., 2012, Cultural, archeological and historical works of Kurdistan province. Tehran: Sobhan Noor, first edition (In Persian).
- www.harvard.edu :تاریخ دسترسی 6/10/2020