بازشناسی سازمان فضایی-کالبدی شهر استخر فارس در دورۀ ساسانی و اوایل اسلام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه بخش مرمت و مطالعات معماری ایران، پردیس هنرهای زیبا، دانشکدۀ معماری، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران، گروه بخش مرمت و مطالعات معماری ایران، پردیس هنرهای زیبا، دانشکدۀ معماری، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

3 دانشجوی کارشناسیارشد مطالعات معماری ایران، گروه بخش مرمت و مطالعات معماری ایران، پردیس هنرهای زیبا، دانشکدۀ معماری، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

شهر استخر واقع‌در بستر متمایز طبیعی میانِ کوه رحمت و رود پُلوار، شهر مادر ساسانیان و مقر نیاکان آنان محسوب می‌شود؛ اما اطلاعات کمی پیرامون معماری و طراحی این شهر مهم در دسترس است. مسألۀ این پژوهش ابهام در ساختار شهر استخر با توجه به نبود آثار روی زمین، کاوش‌های محدود و پراکنده‌ و پژوهش‌های منفرد است. در بستر مطالعات معماری پیش از اسلام در فارس، این پژوهش با توجه به پیچیدگی و کمبود منابع و مدارک، با رویکرد کیفی، روش ترکیبی را برگزیده است. ابتدا با روش تفسیری-تاریخی منابع تاریخی تحلیل شده‌اند و گزارش‌های کاوش و پژوهش‌های نوین مبتنی‌بر فن‌آوری‌های روز بازخوانی شده‌اند تا نقشۀ فرضی شهر استخراج شود. این نقشه نشان می‌دهد که ساختار شهر ساسانی با جهت شمال‌غربی-جنوب‌شرقی به‌شکل شبکۀ شطرنجی در بخش غربی است که در گوشه‌ها از فرم طبیعی حصار تبعیت کرده و شعاعی می‌شود. دروازه‌ها در امتداد خیابان‌های اصلی واقعند. رود پلوار مانع طبیعی در شمال، با پل‌هایی در امتداد دروازه‌ها قطع شده است. شهر اوایل اسلامی هستۀ مرکزی شهر ساسانی را تخریب و روی آن واقع شده است. شبکۀ نامنتظم و به‌هم فشرده‌ متمایل به جهت شمالی-جنوبی است و با حصاری چهارگوشه محدود شده است. مرکز شهر در اطراف مسجد بوده و همجوار آن بازار قرار داشته است. مقایسۀ موردی برخی عناصر و یا خصیصه‌های مهم شهر استخر با آثار مشابه همانند بیشاپور به تکمیل یافته‌ها کمک کرده است. چنین به‌نظر می‌آید که مقر حکومتی یا آئینی ساسانی در مرکز شهر قرار و در زیر مسجد و قلعۀ جدید قرار دارد. بخش غربی حاوی آثار بزرگ مقیاس آئینی ساسانی است. در خارج از حصار شهر حومۀ شهر قرار داشته و موازی کریدور رود پلوار و دامنۀ تخت‌رستم باغ‌ها و مزارع در ترکیب با آثار معماری گسترده شده است؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد شهر استخر در دورۀ ساسانی ویژگی شهری آئینی-حکومتی و در دورۀ اوایل اسلام ویژگی شهری خود جوش را به‌نمایش می‌گذارد.    

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Re-study of the Spatial-Physical Organization of the Istakhr City During the Sassanid and Early Islamic Periods

نویسندگان [English]

  • Elham Androodi 1
  • Mohammadhassan Talebian 1
  • Sahar Hashemian 2
  • Mohammad Amini 3
  • Shahriar Ibn Ali 3
1 Associate Professor, Department of Restoration and Architectural Studies of Iran, College of Fine Arts, Faculty of Architecture, Tehran University, Tehran, Iran .
2 . M. A. student of Iranian architectural studies, Department of Restoration and Architectural Studies of Iran, College of Fine Arts, Faculty of Architecture, Tehran University, Tehran, Iran.
3 . M. A. student of Iranian architectural studies, Department of Restoration and Architectural Studies of Iran, College of Fine Arts, Faculty of Architecture, Tehran University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The city of Istakhr, located in a distinct natural bed between Rehmat Mountain and Polvar River, is considered the mother city of the Sassanids and the seat of their ancestors. But little information about the architecture and design of this important city is available. The research problem is the ambiguity in the structure of the city of Istakhar due to the lack of remains on the ground, limited and scattered excavations and individual researches. In the framework of pre-Islamic architectural studies in Fars, this research has chosen a mixed method with a qualitative approach. First, the historical sources have been analyzed with the interpretive-historical method, and the excavation reports and new researches based on today’s technologies have been reread in order to extract the hypothetical map of the city. This map shows that the structure of Sassanid city with northwest-southeast direction is in the form of checkered grid in the western part, which follows the natural form of the defensive wall and becomes radial in the corners. The gates are located along the main streets. The Polvar river is a natural barrier in the north, with bridges along the gates. The early Islamic city destroyed the central core of the Sassanid city and was located on top of it. The irregular and compact network is oriented in the north-south direction and is limited by a square surrounding wall. The city center was around the mosque and the bazar was located next to it. A case-by-case comparison of some important elements or features of the city of Istakhr with similar works such as Bishapur has helped to complete the findings. It seems that the seat of Sasanian government or ritual zone is located in the center of the city. The western part contains large-scale Sasanian ritual remains. Outside the city wall, the outskirts of the city are located, and parallel to the corridor of the Polvar River and the slopes of Takht-e-Rostam, gardens and fields have been expanded in combination with architectural works. Therefore, it seems that the city of Istakhar in the Sassanid period displayed the characteristic of a ritual-governmental city and in the early Islamic period, the characteristic of a spontaneous city.

کلیدواژه‌ها [English]

  • City of Istakhr
  • Structure
  • Spatial and Physical Organization
  • Checkered Board Network
  • City Wall

مراجع

- اصطخری، ابو اسحق ابراهیم، 1340، مسالک وممالک. برگردان: محمد بن اسعد ابن عبدالله تستری، به‌اهتمام: ایرج افشار. بنیاد ترجمه و نشر کتاب.
- ابن‌بلخی، 1384، فارس‌نامه. براساس متن مصحح: لسترنج و نیکلسون. تصحیح و تحشیه از: دکتر منصور رستگار فسایی، شیراز: بنیاد فارس شناسی.
- اسدی، احمدعلی، 1383. «نگاهی به پژوهش‌های باستان‌شناسی شهر استخر». باستان پژوهی، 12: 75-81
- اسدی، احمدعلی، 1384، «بررسی استقرارهای محوطۀ باستانی شهر استخر در دورۀ تاریخی مستند بر مدارک باستان‌شناختی». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، دانشگاه تهران، دانشکدۀ ادبیات، استاد راهنما: بهمن فیروزمندی، استاد مشاور: ناصر نوروززاده چگینی.
- تجویدی، اکبر، 1355، دانستنی‌های نوین درباره هنر و باستان‌شناسی عصر هخامنشی بر بنیاد کاوش‌های پنج ساله تخت‌جمشید (سال‌های ۲۵۲۷ تا ۲۵۳۲ شاهشناهی). تهران: وزارت فرهنگ و هنر.
- حسینی‌نژاد، سیده سارا، 1396، «فتح استخر طی سال‌های 19-39 هجری قمری». پارسه، 29: 15-29.
- حبیبی، سید محسن، 1375، از شار تا شهر. انتشارات دانشگاه تهران.
- دریایی، تورج، 1383، شاهنشاهی ساسانی. ترجمۀ مرتضی ثابت‌فر، تهران: ققنوس.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، 1336، دو قرن سکوت. انتشارات امیرکبیر.
- سامی، علی، 1354، «ویرانه‌های شهر باستانی استخر». هنر و مردم، 158: 2-12.
- سرفراز، علی‌اکبر؛ و تیموری، محمود، 1386، «سازمان فضایی شهر ساسانی بیشاپور». باغ نظر، 4(8): 91-102
- طبری، 1362، تاریخ طبری. تهران: اساطیر
- کارنامه اردشیر بابکان. 1354، با متن پهلوی، آوانویسی، ترجمه فارسی و واژه نامه از بهرام فره وشی، انتشارات دانشگاه تهران.
- کریستن‌سن، آرتور، 1368، ایران در زمان ساسانیان. ترجمه: رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب، چاپ ششم.
- گیرشمن، رومن، 1379، بیشاپور. ترجمۀ اصغر کریمی، تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی(پژوهشکده).
- مقدسی، ابو عبدالله محمد بن احمد، 1361، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم. ترجمۀ علی‌نقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
- نوروززاده‌چگینی، ناصر، 1366، «مازندران در دورۀ ساسانی». باستان‌شناسی و تاریخ، 66: 21 - 29.
- هوف، دیتریش، 1365. «شهرهای ساسانی». در: نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران، به‌کوشش: محمدیوسف کیانی، چاپ ارشاد اسلامی، با همکاری هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران (هما).
 
- Aminzadeh, B. & Samani, F., 2006, “Identifying the boundaries of the historical site of Persepolis using remote sensing”. Remote Sensing of Environment, 102(1-2): 52-62.
- Ardeshir Babkan’s performance: with Pahlavi text, transliteration, Persian translation and glossary by Bahram Farahvashi, 1975. Tehran University Publications (in Persian).
- Asadi, A. A., 2013, “Looking at the archaeological researches of the city of Ishtrak”. Archeology, 12: 75-81 (in Persian).
- Asadi, A. A., 2014, “Investigation of the settlements of the ancient site of Istakhr city in the historical period documented by archaeological records”. Master’s thesis in archeology, University of Tehran, Faculty of Literature. Supervisor: Bahman Firouzmandi, Advisor: Nasser Norouzzadeh Chegini (in Persian).
- Chegini Nouruz Zadeh, N.; Fontana Vittoria, M.; Asadi, A., Rugiadi, M. & Cipollari, V., 2013, “Estakhr Project, Second Preliminary Report of the Joint Mission of the Iranian Center for Archeological Research, The Parsa-Pasargadae research Foundation, and the Sapienza University of Rome, Italy”, In: Vicino Oriente, XVII: 7-20
- Christensen, A., 1989, Iran during the Sassanids. Translation: Rashid Yasmi. Tehran: World of Books, 6th edition (in Persian).
- Daryai, T., 2013, Sasanian Empire. translated by: Morteza ThabetFar. Tehran: Phoenix (in Persian).
- Deshayes, J., 1987, “Fouilles de Tureng Tepe, 1. Les périodes sassanides et islamiques”. par Rémy Boucharlat et Olivier Lecomte, Editions Recherche sur les Civilisations, Memoire no. 74, diffusion ADPF, Paris.
- Fontana, M. V.; Mireskandari, S. M.; Rugiadi, M., Asadi, A. & Jaia, A. M., 2012, “Estakhr Project, First Preliminary Report of the Joint Mission of the Iranian Center for Archeological Research, The Parsa-Pasargadae research Foundation, and the Sapienza University of Rome, Italy”. In: Vicino Oriente, XVI: 167-180.
- Girshman, R., 2000, Bishapur. Translated by Asghar Karimi. Tehran: Publications of Cultural Heritage Organization (Research) (in Persian).
- Habibi, S. M., 1996, From Shar to Shahr. Tehran University Press (in Persian).
- Herzfeld, E., 1941, Iran in the Ancient East. Oxford University Press.
- Hoff, D., 1986, “Sasanian cities”. in: A brief overview of urbanization and urban development in Iran, by the efforts of Mohammad Youssef Kiani, Islamic Guidance Publishing, in cooperation with Homa (in Persian).
- Hosseini Nejad, S. S., 2016, “The conquest of the Istakhr during the years 19-39 AH”. Parse, Autumn and Winter 2016-Number 29: 15-29 (in Persian).
- Ibn Balkhi, 2005, Farsnameh Based on the corrected text of Lestrange and Nicholson. Correction and revision by Dr. Mansour Rastgar Fasai. Shiraz: Persian Science Foundation (in Persian).
- Istakhari, A. I. I., 1961, Masalak va Malik. Translated by: Muhammad Ibn Asad Ibn Abdullah Testari. With the effort of Iraj Afshar. Book Translation and Publishing Foundation (in Persian).
- Muqaddasi, A. A. M. A., 1982, “Ahsan al-Taqassim fi marefat al aqalim”. Translated by Ali Naghi Manzavi, Tehran: Authors and Translators Company of Iran.
- Nowruzzadeh Chegini, N., 1987, “Mazandaran in the Sassanid period”. Archeology and history. Spring and summer, 66: 21-29 (in Persian).
- Sami, A., 1975, The ruins of the ancient city of Astakhr. Art and People, 158: 2-12 (in Persian).
- Sarfraz, A. A, & Timuri, M., 2007, “Space Organization of the Sassanid City of Bishapur”. Bagh Nazar, 4(8): 91-102 (in Persian).
- Schmidt, E., 1939, The treasury of perspolis and other discoveries in the home land of the achamanians. University of Chicago
- Tabari, 1983, Tarikh Tabari. Tehran: Asatir (in Persian).
- Tajvidi, A., 1976, New knowledge about the art and archeology of the Achaemenid era based on the five-year excavations of Persepolis (2527 to 2532 Shahshanahi). Tehran: Ministry of Culture and Arts (in Persian).
- Whitcomb, D., 1979, “The City of Istakhr and the Marvdasht Plain”. Akten des 7, Internationalen Kongresses für Iranische Kunst und Archäologie, München 7. - 10. September 1976: 363-370
- Whitcomb, D., 2018, “From Shahristān to Medina”. Revisited, Eurasian Studies, 16(1-2): 77-99.
- Zarin Kob, A. H., 1957, Two centuries of silence. Amir Kabir Publications (in Persian).
 
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار