آتشدان‌های سنگی ولایت فارس در دورۀ ساسانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 استادیار پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران

3 استاد گروه باستان‌شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

نهادهای دین و دولت در دورۀ ساسانیان پیوند عمیقی با هم داشته است. آتشکده‌ها با حمایت‌های دولتی در سراسر ایران، نقش مهمی در پیوند ملی داشته و با اجرای مراسم دینی یک‌دست به حکومت مرکزی یاری می‌رساندند. آتشدان با قرارگیری درمیان آتشکده‌های ساسانی، یکی از ملزومات پرستش و از مهم‌ترین ادوات نیایش در دین مزدیسنی و به‌عنوان جایگاه و تختگاه نماد خدای بزرگ بوده است؛ بنابراین از مقدس‌ترین بخش‌های آتشکده به‌شمار می‌رود. آتشدان‌های دورۀ ساسانی از تنوع زیادی در شکل برخوردار بوده و به‌تبع مصالح متفاوتی دارند. بیشتر آتشدان‌های ساسانی از جنس سنگ یا گچ و در معدود مواردی از گل ساخته شده‌اند و تعدادی از آتشدان‌ها مخروطی‌شکل با طرح قاشقی یا ساده در آن‌ها دیده می‌شود؛ اما نکتۀ جالب‌توجه این‌که در ایالت فارس در دورۀ ساسانی، (شامل: استان‌های فارس و بوشهر امروز و بخش‌هایی از نواحی مجاور آن‌ها)، تمام آتشدان‌های کشف‌شده از جنس سنگ ساخته شده و در بیرون از این ایالت به استثناء چند آتشدان که احتمالاً به آتش بهرام اختصاص داشته، همگی آتشکده‌های مکشوف دیگر، آتشدانی از جنس گچ داشته‌اند. با این‌وصف احتمالاً معنای خاصی در این انتخاب جنس آتشدان در دورۀ ساسانی نهفته است. پرسشی که اینجا مطرح است درمورد ارتباط مکان جغرافیایی آتشکده با جنس آتشدان است که آیا می‌توان بین ولایتفارس در دورۀ ساسانی و جنس و مصالح ساخت آتشدان ارتباطی مشخص نمود یا خیر؟ این پژوهش بنیادی با کمک گرفتن از داده‌های میدانی، حاصل بررسی‌های باستان‌شناختی و نیز کشفیات اتفاقی از نقاط مختلف و نیز بهره گرفتن از اطلاعات کتابخانه‌ای انجام شده است. علاوه‌بر این، یکی از انواع آتشدان‌های شناخته‌شده به‌شکل پردۀ جمع‌شده است که در برخی سکه‌های دورۀ ساسانی نیز دیده می‌شود. در نهایت به‌نظر می‌رسد از آنجایی‌که ولایت فارس به‌عنوان تختگاه شاهنشاهی ساسانی، دارای اهمیت به‌سزایی بوده، از این‌رو، آتش را در آتشدان‌های سنگی بر تخت می‌نشاندند.   

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Stone Fire-Altars of Fars Province in the Sasanian Era

نویسندگان [English]

  • Ali Hozhabri 1
  • Hosein Tofighian 2
  • Hassan Karimian 3
1 PhD in Archaeology, Department of Archaeology, Faculty of Literature and Human Sciences, Tehran University, Tehran, Iran
2 Asistant Professor, Iranian Center of Archaeological Research, Research Institute of Cultural Heritage and Tourism, Tehran, Iran
3 Professor, Department of Archaeology, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

Abstract
The institutions of religion and state had a deep connection during the Sasanian period. Fire temples played an important role in national unity with governmental support throughout Iran, aiding the central government by conducting religious ceremonies. Fire altars, as part of the Sasanian fire temples, were essential for worship and one of the most important tools of worship in Zoroastrianism, serving as the place and throne of the great god; therefore, they are considered among the most sacred parts of fire temples. Sasanian fire altars varied in shape and material, serving different purposes. Most Sasanian fire altars were made of stone or gypsum, with a few cases made of clay. Some fire altars were cone-shaped with spoon or simple designs. An interesting point to note is that in the province of Fars (including the present-day provinces of Fars and Bushehr, and parts of the neighboring areas) during the Sasanian period, all discovered fire altars were made of stone. Except for a few cases possibly dedicated to Azar-Bahram, all the other discovered fire temples had gypsum fire altars. With this description, there may be a specific meaning hidden in the choice of fire altar material during the Sasanian period. The question raised here is about the geographical location of fire temples in relation to the material of fire altars whether a clear connection could be established between the Sasanian-Period Fars and the construction materials of fire altars or not. This fundamental research was conducted by examining field data, archaeological studies, accidental discoveries from various locations, and utilizing library information. Additionally, one of the known types of fire altars, in the form of a curtain, is depicted on some Sasanian coins. Ultimately, it seems that since Fars was the seat of the Sasanian Empire, they displayed fire on stone fire altars.
Keywords: Sasanian Period, Fire Temple, Fire Altar, Fars Province.
 
Introduction
The three sacred fires (Adur Faranbagh, Adur Gushnasp, Adur Burzin-Mihr) shone in important fire temples across the country, each associated with one of the three major Iranian empires: the Medes (Adur Gushnasp), the Parthians (Adur Burzin-Mihr), and the Sasanians (Adur Faranbagh). The fire temple Adur Faranbagh in Kariyan was considered the primary fire of Bahram. The fire Adur Gushnasp, possibly originating from ancient Median fires, was located near the Lake Urmia in Shiz (modern Takht-i Soleiman), and Adur Burzin-Mihr was situated in the mountains of Riwand in northwestern Nishapur. The fire of Bahram was revered as a warrior deity for the monarchy, and elaborate purification rituals were performed before placing it on the throne.
Fars province held a special significance as the religious capital of the Sasanians due to the numerous fire temples present, reflecting its religious importance during the Sasanian Period. The material used for constructing fire altars here was predominantly stone. The province was mentioned prominently in the Ka’ba-ye Zartosht inscription by Shahpur I, indicating its importance within the Sasanian Empire.
The research aims to explore the relationship between the material of fire altars and their geographical locations during the Sasanian period. By analyzing the discovered fire altars, insights into the type of fire burning within them and their geographical context could be gained. This study seeks to aid in distinguishing the fire of Bahram from the other known fires and sheds light on the significance of fire altars in the ancient Iranian society. 
 
Fire Altar in Fars Province 
The fire altars of Fars Province were classified into three types based on the importance of the fire and the fire site: the victorious fire of Bahram, the local fire or the ancestral fire, and the domestic fire. The Azar Faranbagh fire temple in Karian held the primary position, while the fire altars of Fars included Imamzadeh Hasel, Khevrooyeh Alamarvdasht, Chah Kooreh, Tal-e Shabestan Maz, Kalat Bahrestan, Tomb-e Bot Sheldan, Sargah Asir, Behdeh Gavbandi, Sargah Firouzabad, Shahr-e Gor, and the coastal fire altars such as Tal Shahid, Imamzadeh Shah Nooraldin, Qaleh Borazjan, and the village of Kashtoo in the Dashti district were of the local type. The domestic fire altars sits in the third group, but they have not been identified yet.
The discovered Sasanian fire altars on the coasts of the Persian Gulf, including Tal-e Shahid, Imamzadeh Shah-Nooraldin, Qaleh Borazjan, and the village of Kashtoo, have specific characteristics, such as the following:
1- They are made from limestone.
2- In terms of shape and design, they can be compared to examples from the Fars region and other parts of Iran.
3- They are slightly larger compared to the examples from the other regions of Iran.
4- Like other examples, they have vertical spoon-shaped designs resembling rose petals on their bodies; however, the base design of the fire altars on the coasts of the Persian Gulf is more intricate compared to the other examples.
5- Simple base designs were not observed in the Persian Gulf region, but in other areas, a combination of simple and engraved bases in various shapes and dimensions could be seen.
 
Fire Altars in the other areas of Iran
During the Sasanian period, gypsum fire altars were prevalent in various regions of Iran. Many gypsum fire altars have been discovered in different parts of Iran, including the following examples:
Vigol Fire Temple in Kashan.
Bandian Fire Temple in Gonabad.
Imamzadeh Mohammad Vli Beyg in Daregaz.
Shiyan Fire Temple.
Mil-e Milagah, along with rectangular and cone-shaped gypsum and stone bases with spoon-shaped grooves on their quadrilateral sides.
Chem Namasht in Darreh Shahr, decorated with floral designs.
Cemetery B in the east of Kakavus, Gonbad-e Kavus.
Neyzar, Qom.
Palangerd, Islamabad, Kermanshah.
Torang Tepe, Gorgan.
Fulad Mahalleh, Semnan.
Koohzad Castle in Rumeshkan, Luristan.
Hajiabad, Darabgerd, Fars.
Qale-Davar, Ban-Zardeh in Qale-Yazgird, Kermanshah.
Arfeh-Deh, Savadkuh, Mazandaran.
Qale-Iraj, Varamin.
 
Conclusion
Bahram was sat between heaven and earth, serving as the guardian of the throne, and the fires of Bahram, each representing a “Koost” as a geographical, political, and religious unit, bestowed identity. What makes fire and fire temples significant in ancient Iran is the role fire temples played in establishing identity for communities and strengthening social unity and cohesion through the credibility of the blazing fires within them. In this regard, the role of the Bahram fires as the highest-ranking fires with no dependency on other fires, was very prominent. The geographical area under the coverage of a Bahram fire was independent in terms of religious and judicial matters and had its own religious and judicial orders or authorities, with the Bahram fire holding the highest position in that area. Bahram also symbolized and emphasized a certain degree of political and administrative independence. The three Bahram fires, Azar-Faranbagh, Azar-Gushnasp, and Azar-Burzinmehr, were among the most important Sasanian fires and belonged to the category of Bahram fires. These fires were introduced as symbols of the three-tiered identity of priests, warriors, and the general populace by the Sasanian propaganda system. In Zoroastrian culture, Bahram fire was known as “King Bahram’s Fire,” and his establishment ceremony in the fire temple was referred to as “enthronement.” Up to now, approximately 30 fire altars have been obtained from Fars province. Considering that only stone fire altars have been found in Fars Province, these altars had two interesting characteristics: it was the seat of the Sasanian kingship and the location of the Azar-Faranbagh fire. From these important points, two conclusions could be drawn: firstly, given the presence of Azar-Faranbagh in Fars, the throne of kingship was shared with the clergy, and secondly, considering the characteristic of stone fire altars in Fars Province, they were meant to signify the continuity of kingship. Additionally, it is noted that most fire altars have been found broken, except for a few cases. Furthermore, since only one main Bahram fire should have been lit in each province and other fire temples were subordinate to it, it is highly likely that the central fire temple had a stone fire altar while other fire temples had gypsum fire altars. Although we have few information about the gypsum fire altars in the subordinate fire temples of Azar Gushnasp due to the paucity of historical resources, we hope that with increasing archaeological discoveries in the future, we will have more precise results in this regard. Finally, only two examples of fire altars in the background of most Sasanian coins in the form of columns, one in Gur city and the other in Takht-i Soleiman, alongside historical sources, indicate that the Bahram fire was blazing in these two locations.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sasanian Period
  • Fire Temple
  • Fire Altar
  • Fars Province

مراجع

- آموزگار، ژاله، (1383). تاریخ اساطیری ایران. تهران: سمت
- ابن‌بلخی، (1374). فارسنامه. به‌کوشش: منصور رستگار فسایی، شیراز: بنیاد فارس‌شناسی.
- ابن‌حوقل، محمد، (1345). صورۀالارض. ترجمۀ جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- ابن‌خردادبه، (1371)، المسالک و الممالک. مترجم: سعید خاکرند، تهران: میراث ملل.
- ابن‌فقیه، احمدبن محمد، (1379). مختصر البلدان. ترجمۀ ح. مسعود (ترجمۀ مختصر محمدرضا حکیمی)، تهران: بنیاد فرهنگ.
- اصطخری، ابواسحاق‌ابراهیم، (1347). المسالک و الممالک. به‌کوشش: ایرج افشار و تحت‌نظر: احسان یارشاطر، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب (هم‌چنین: اصطخری، ابواسحاق، (1368). مسالک ‌و ‌ممالک. به‌اهتمام: ایرج افشار، تهران: علمی و فرهنگی).
- امیری، سیدرزاق، (1391). پارسه (تاریخ فارس، شهرها و روستاهای آن). ج9. شیراز: نوید.
- اوستا: گاتاها، سرودهای زرتشت. (1354). گزارش: ابراهیم پورداوود، زیرنظر: بهرام فره‌وشی، تهران: دانشگاه تهران
- اوستا: کهن‌ترین سروده‌های ایرانیان. (1377). گزارش: جلیل دوستخواه، تهران: مروارید.
- بارتولد، واسیلی ولادیمیروویچ‌، (1386). تذکرۀ جغرافیای تاریخی ایران. ترجمۀ حمزه سردادور، تهران: توس.
- بویس، مری، (1385). زردشتیان (باورها و آداب دینی آن‌ها). ترجمۀ عسکر بهرامی، تهران: انتشارات ققنوس.
- بویس، مری، (1384). «میثره در ایزدکده مانوی». ترجمۀ عسگر بهرامی، در: مهر در ایران و هند باستان، ویراستۀ بابک علیخانی، تهران: انتشارات ققنوس: 158-143. 
- بویس، مری، (1386). «دیانت زرتشتی در دوران متأخر». در: دیانت زرتشتی، کای بار، پروفسور آسموسن و مری بویس. ترجمۀ فریدون وهمن، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.  
- بهار، مهرداد، (1376). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگه.
- [بی‌نا]، (1361). حدود العالم من المشرق الی المغرب. به‌کوشش: منوچهر ستوده، تهران: طهوری.
- پازوکی، ناصر؛ و شادمهر، عبدالکریم، (1384). آثار ثبت شده ایران در فهرست آثار ملی. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی.
- پیگولوسکایا، نینا ویکتوروونا و همکاران، (1363). تاریخ ایران: از دوران باستان تا پایان سده هیجدهم میلادی. ترجمۀ کریم کشاورز. تهران: پیام.
- توفیقیان، حسین، (1393). بنادر تاریخی خلیج‌فارس، از دورۀ ساسانی تا صدر اسلام. تهران: انتشارات پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری.
- توفیقیان، حسین، (1383). «گزارش بررسی و شناسایی باستان‌شناسی بوشهر. هیأت مشترک ایران- انگلستان». مرکز اسناد و کتابخانۀ پژوهشکدۀ باستان‌شناسی (منتشر نشده)
- توفیقیان، حسین، (1396). «پژوهشی در پایه آتشدان‌های ساسانی نویافته در سواحل خلیج‌فارس». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 7 (12): 195-210. DOI: 10.22084/NBSH.2017.9103.1400؛ https://nbsh.basu.ac.ir/article_1976.html?lang=fa
- جاوری، محسن، (1391). «محوطۀ باستانی ویگل». گمانه، نشریۀ تخصصی باستان‌شناسی دانشگاه کاشان، 1 (2): 43-54.
- جدی، محمدجواد، (1387). مهر و حکاکی در ایران. تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
- خسروی، شکوه؛ و رشنو، اصغر، (1393). «کاوش اضطراری محوطۀ پلنگرد شهرستان اسلام‌آباد، کرمانشاه». مجموعه مقاله‌های کوتاه دوازدهمین گردهم‌آیی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، 29 تا 31 اردیبهشت‌ماه 93، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی: 179-177.
- دوشن‌گیمن، ژاک، (1385). واکنش غرب در برابر زرتشت. ترجمۀ تیمور قادری، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- رضوانی، حسن، (1384). «گزارش مقدماتی کاوش نجات‌بخشی سد شیان کرمانشاه (شمارۀ دو)». تهران: مرکز اسناد پژوهشکدۀ باستان‌شناسی (منتشر نشده)
- رضوانی، حسن، (1385). آتشکدۀ شیان. (بروشور منتشر شده توسط پایگاه میراث‌فرهنگی محور ساسانی کرمانشاه - قصرشیرین).
- روایات پهلوی، (1367). ترجمه و گزارش: مهشید میرفخرایی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- روایات داراب هرمزدیار. (1922 م.). به‌کوشش: موبد مانک رستم اونوالا، 2 جلد، بمبئی.
- رهبر، مهدی، (1378). «معرفی آدریان (نیایشگاه) مکشوفه در دورۀ ساسانی در بندیان درگز و بررسی مشکلات معماری این بنا». مجموعه مقالات دومین کنگره معماری و شهرسازی ایران، جلد دوم، ارگ بم، کرمان، 25 تا 29 فروردین 1378، به کوشش: دکتر باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور: 315-341.
- رهبر، مهدی، (1385). «آیا امامزاده روستای محمدولی‌بیگ یک آتشکده است؟». چکیده مقالات سومین همایش باستان‌شناسان جوان و مرروری بر چشم‌انداز باستان‌شناختی خراسان و بم، 18 تا 20 آذر 1385، به کوشش: شهرام زارع، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور: 37. 
- رهبر، مهدی، (1389). «آتشکدۀ بندیان درگز، یک بار دیگر». پژوهش‌های باستان‌شناسی مدرس، 2 و 3 (4 و 5): 177-168.
- زند بهمن‌یسن. (1370). گزارش: محمدتقی راشدمحصل، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
-  سرکاراتی، بهمن، (1385). سایه‌های شکارشده. تهران: طهوری، چاپ دوم.
- سرفراز، علی‌اکبر؛ و فریدون آورزمانی، (1391). سکه‌های ایران از آغاز تا دوران زندیه. تهران: سمت. 
- شریعت‌زاده، اصغر، (1396). سکه‌های ایران‌زمین: مجموعه سکه‌های مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک از دورۀ هخامنشی تا پایان دورۀ پهلوی. تهران: پازینه.
- صد در نثر و صد در بندهش. (1909 م.). به‌کوشش: ب. ن. دهابهار، بمبئی.
- طاووسی، محمود، (1375). «آتشدان برم‌دلک و نتیجه تاریخی آن». مجموعه مقالات اولین گردهمایی زبان، کتیبه و متون کهن، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی: 205-212.  
- عابدینی‌عراقی، مهدی، (1400). «فصل اول کاوش تپه کلا (آتشکده) ارفه‌ده سوادکوه». مرکز اسناد اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان مازندران (منتشر نشده).
- عریان، سعید، (1382). راهنمای کتیبه‌های ایرانی میانه. تهران: پژوهشگاه میراث‌فرهنگی.
- عسکری‌چاوردی، علیرضا، (1389). «مدارکی از جنوب فارس در زمینۀ تکریم آتش در ایران باستان». باستان‌شناسی و تاریخ، 49: 27-39.
- عسکری‌چاوردی، علیرضا، (1392). پژوهش‌های باستان‌شناسی کرانه‌های خلیج‌فارس، شهرستان لامرد و مهر، فارس. دانشگاه هنر شیراز: انتشارات سبحان نور.
- عسکری‌چاوردی، علیرضا؛ و آذرنوش، مسعود، (1383). «بررسی باستان‌شناسی محوطه‌های باستانی واقع‌در پس کرانه‌های خلیج‌فارس: لامرد و مهر فارس». باستان‌شناسی و تاریخ، 18 (2: 36): 3-19.
- عسکری‌چاوردی، علیرضا؛ و کایم، باربارا، (1392). «پژوهش‌های باستان‌شناسی در منطقۀ کاریان لارستان: فرضیه‌ای بر محل آتش آذرفرنبغ». نامورنامه: 395-421.
- علی‌بیگی، سجاد، (1391). «آیا شئ گچی مکشوف از محوطۀ چم‌نمشت، نشانی از یک آتشکدۀ دورۀ ساسانی دارد؟». پژوهش‌های باستان‌شناسی مدرس، 4 (8): 196-202.  
- کریستین‌سن، آرتور، (1384). ایران در زمان ساسانیان. ترجمۀ رشید یاسمی. تهران: نگاه. 
- طبری، محمد بن جریر، (1362). تاریخ طبری. ج2، مترجم: ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
- فرنبغ‌دادگی، (1385). بندهش. ترجمه و گزارش: مهرداد بهار، تهران: توس.
- کاتب، بهاءالدین‌ محمد بن‌ حسن‌ اسفندیار، (1320). تاریخ‌ طبرستان. به‌تصحیح:‌ عباس‌ اقبال‌، تهران: بی‌نا.
- کمالی‌سروستانی، کورش، (1384). دانشنامه آثار تاریخی فارس. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی .
- گزیده‌های زادسپرم. (1366). ترجمه و تصحیح: محمدتقی راشدمحصل، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی. 
- لسترنج، گای، (1377). جغرافیای ‌تاریخی ‌سرزمین‌های خلافت ‌شرقی. محمود عرفان، تهران: علمی و فرهنگی.
- مرادی، یوسف، (1388). «چهارطاقی میل میلگه: آتشکده‌ای از دورۀ ساسانی». مطالعات باستان‌شناسی، 1 (1): 155-183. https://jarcs.ut.ac.ir/article_28636.html 
- مرتضایی، محمد، (1384). «گزارش مقدماتی گمانه‌زنی و ساماندهی محوطه تپه قبرستان شرقی روستای کاکا شهرستان گنبد کاووس». گزارش‌های باستان‌شناسی، 4: 187-198.
- مسعودی، علی بن حسین، (1374). مروج الذهب. مترجم: ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
- مصطفوی، محمدتقی، (1347). «آتشدان‌های در ابنیۀ متبرکه اسلامی». یادنامۀ پنجمین کنگرۀ باستان‌شناسی و هنر ایران، جلد اول، شیراز: فرهنگ و هنر.
- مظاهری، خداکرم، (1385). «بررسی و شناسایی باستان‌شناسی درۀ سیمره». فصل دوم، جهاد دانشگاهی واحد ایلام (منتشر نشده).
- معتمدی، نصرت‌الله، (1371). «مهرابه ویزنهار قلعه کهزاد». میراث‌فرهنگی، 3 (16): 8-16 و 57.
- مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد، (1361). احسن‌التقاسیم فی معرفۀ الاقالیم. ترجمۀ علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
- موسوی، محمود، (1374). «یادمان خشتی کوه خواجه زابل و خلاصه‌ای از نتایج مطالعات باستان‌شناسی انجام شده در آن». در: مجموعه مقالات نخستین کنگره معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم، کرمان (12 تا 17 اسفند 1374)، جلد چهارم، به‌کوشش: دکتر باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی، تهران: میراث‌فرهنگی: 66-98. 
- میری، نگین، (1397). «تداوم و افول سنت‌های پیش از اسلام و زرتشتیگری در فارس در سده‌های میانه اسلامی برمبنای شواهد تاریخی». تاریخ ایران، 11 (1): 141-160. dor: 20.1001.1.20087357.1397.11.1.7.8; https://irhj.sbu.ac.ir/article_95677.html 
- مینوی خرد. (1365). ترجمۀ احمد تفضلی، تهران: توس.
- نامه تنسر به گشنسب، (1354). ترجمه از عربی به فارسی به قلم: ابن اسفندیار، به‌نقل از نسخۀ خطی و مقابله با چاپ دارمستتر به ضمیمۀ دیباچه و حواشی و توضیحات، گزارش و پژوهش: مجتبی مینوی، تهران: انتشارات خوارزمی. 
- ناومان، رودلف، (1374). ویرانه‌های تخت‌سلیمان و زندان سلیمان. ترجمۀ فرامرز نجدسمیعی، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی.
- نعمتی، محمدرضا؛ و موسوی‌نیا، سید مهدی، (1398). «ساختار معماری باروی قلعه ایرج با استناد به کاوش‌های باستان‌شناسی (پاییز 1396)». باغ نظر، 16 (77): 15-28.  DOI: 10.22034/BAGH.2019.160033.3889 و  https://www.bagh-sj.com/article_95617.html
- وثوقی، محمدباقر، (1384). تاریخ خلیج‌فارس و ممالک همجوار. تهران: سمت.
- وندایی، میلاد؛ و رویا تاجبخش، (1393). «اردشیرخوره پایتخت مذهبی ساسانیان». دانش مرمت و میراث‌فرهنگی، ویژه‌نامه آتشکده‌ها و آتشگاه‌های ایران: 51-9.
- وندیداد. (1385). ترجمه و پژوهش: هاشم رضی، تهران: بهجت.
- هرتسفلد، ارنست امیل، (1391). ایران در شرق باستان. ترجمۀ محمد شریفی‌نعمت‌آباد، کرمان: انتشارات فرزانه و شرکت ملی مس ایران.
- هینلز، جان راسل، (1397). شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: چشمه.
- یارشاطر، احسان، (1383). تاریخ ایران: از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان. ترجمۀ حسن انوشه، جلد سوم، قسمت اول، تهران: امیرکبیر.
- یارشاطر، احسان، (1387). تاریخ ایران: از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان. ترجمۀ حسن انوشه، جلد سوم، قسمت دوم، تهران: امیرکبیر.
- یسنا، (1387). گزارش: ابراهیم پورداوود، تهران: اساطیر.
- یشت‌ها، (1377). گزارش: ابراهیم پورداوود، 2 جلد، تهران: اساطیر.
- Abedini Araqi, M., (2021). “The first chapter of the exploration of Tepe Kala (Fire Temple) of Arfa-deh Sawadkouh”. Document Center of the General Administration of Cultural Heritage, Tourism and Crafts of Mazandaran Province (unpublished), (In Persian).
- Alibeigi, S., (2013). “Does the exposed plaster object from Cham-e Namesht site indicate a fire temple of Sasanian period?”. Pazhuhesh-ha-ye Bastan-shenasi-ye Modares, 4 (8): 196-202 (In Persian).
- Amiri, S. R., (2011). Parse (history of Fars, its cities and villages). Vol. 9, Shiraz: Navid (In Persian).
- Amouzegar, Zh., (2004). Mythical History of Iran. Tehran: SAMT (In Persian).
- Askari Chaverdi, A., (2010). “Evidences from South Persia in the field of honoring fire in ancient Iran”. Bastan-shenasi va Tarikh. 49: 27-39 (In Persian).
- Askari Chaverdi, A. & Kaim, B., (2012). “Archaeological researches in the Karian area of Larestan: a hypothesis on the fire site of Azar Farnbagh”. Namvarnameh: 395-421 (In Persian).
- Askari Chaverdi, A., (2012). Archaeological research on the shores of the Persian Gulf, Lamerd and Mohr cities, Fars. Shiraz University of Arts: Sobhan Noor Publication (In Persian).
- Askari Chaverdi, A. & Azarnoush, M., (2013). “Archaeological survey of ancient sites located behind the shores of the Persian Gulf: Lamerd and Mohr in Fars”. Bastan-shenasi va Tarikh, 18 (2: 36): 3-19 (In Persian).
- Avesta: The oldest persian poems. (1998). Ed. Jalil Doustkhah. Tehran: Marwarid (In Persian).
- Avesta: Gathas, Zarathustra’s hymns. (1975). Ebrahim Pourdavoud’s report, Under the supervision of Bahram Farahvashi. Tehran: University of Tehran (In Persian).
- Azarnoush, M., (1994). The Sassanian Manor House at Hajiabad, Iran. Firenze: Le Lettere.
- Bahar, M., (1997). A research in Persian mythology. Tehran: Agah (In Persian).
- Boyce, M., (2004). “Mithra in Manavi synagogue”. Translated by: Asgar Bahrami. Mehr in Iran and Ancient India. Edited by Babak Alikhani. Tehran: Phoenix Publications: 158-143 (In Persian).
- Bartold, V. V., (2007). An Historical Geography of Iran. Translated by: Hamza Sardadvar, Tehran: Tous (In Persian).
- Boyce, M., (2006). Zoroastrian (their religious beliefs and practices). Translated by: Askar Bahrami, Tehran: Phoenix Publication (In Persian).
- Boyce, M., (2007). “Zoroastrian religion in the late period”. Zoroastrian religion, Eds. Kai Barr, Professor Asmussen and Mary Boyce. Translated by Fereydoun Vahman. Tehran: Farhang Iran Foundation Publication (In Persian).
- Bucharlat, R. & O. Lecomte, (1987). “Fouilles de Tureng Tape”. les Periodes Sassanides et Islamiques, Editions Recherche sur les civilization, Paris. 
- Bundahish, F. D., (2006). Translated by: Mehrdad Bahar, Tehran: Tous (In Persian).
- Carter, R. A.; Chalis,K.; Priestman, S. M. N. & Tofighian, H., (2006). “The Bushehr Hinterland, Results of the First Season of the Iranian-British Archaeological Survey of Bushehr Province November-December 2004”. Iran, 44: 63-103.
- Christensen, A. E., (1971). L’Iran sous les Sassanides. 2nd ed., Osnabrück: Otto Zeller. 
- Christensen, A. E., (2004). Iran during the Sasanian era. Translated by: Rashid Yasemi, Tehran: Negah (In Persian).
- Dârâb Hormazyâr’s Rivâyat. (1992). Mobad Maneckji Rustam Unvala, 2 vols., Bombay (In Persian).
- Duchesne-Guillemin, J., (1962). Religion of Ancient Iran. Paris: PUF.
- Duchesne-Guillemin, J., (1962). “Fire in Greece and Iran”. East and West. 13: 202-210.
- Duchenne Gaiman, J., (2015). The reaction of the West against Zoroaster. Translated by Timur Qadri, Tehran: Amirkabir Publications, (In Persian). 
- Greshevitch, I., (1959). The Avestan Hymn to Mithra. London: Cambridge University Press.
- Gaube, H., (1980). “Im hinterland von Siraf: das talvon galledar/ fal und seine nachbagebite”. AMI, 13: 149-166, taf 30-37.
- Gignoux, Ph., (1985). “Les Bulles sassanides de Qar-I Abu Nasr (Collection du Metropolitan Museom of Art)”. In: Papers in Honor of Prof. Mary Boyce, Acta Iranica. XXIV: 195-215, Leiden.
- Gignoux, Ph., (1991). “D’Abnūn à Māhān, étud de deux inscriptions sassanides”. Studia Iranica. XX (1): 9-22.
- Gignoux, Ph. & Tafazzoli, A., (1993). “Anthologie de Zādsparm”. Studia Iranica, Cahier 13. Paris: Peeters.
- Gignux, Ph., (1985). “Les Bulles sassanides de Qar-I Abu Nasr (Collection du Metropolitan Museom of Art)”. In: Papers in Honor of Prof. Mary Boyce, Acta Iranica, XXIV: 195-215, Leiden.
- Gnoli., G. & Jamzadeh, P., (1993). “BAHRĀM, the Old Iranian god of victory, Avestan Vərəθraγna, Middle Persian Warahrān, Wahrān”. Encyclopaedia Iranica, III (5): 510-514.
- Gozide-ha-ye Zadspram. (1986). Translated by: Mohammad Taqi Rashed Mohassel, Tehran: Institute of Cultural Studies and Research (In Persian).
- Greshevitch, I., (1959). The Avestan hymn to Mithra. London: Cambridge University Press.
- Hertzfeld, E. E., (2011). Iran in the ancient east. Translated by: Mohammad Sharifi Nemat-Abad, Kerman: Farzaneh Publications and National Copper Company of Iran (In Persian).
- Hinnells, J. R., (2017). Persian Mythology. Translated by: Jale Amouzgar and Ahmad Tafzali, Tehran: Cheshme (In Persian).
- Hudud al-’Alam. (1982). Ed. Manouchehr Sotoudeh, Tehran: Tahouri (In Persian).
- Ibn Balkhi, (1995). Farsnameh. Ed. Mansour Rastegar Fasai, Shiraz: Farsology Foundation (In Persian).
- Ibn Faqih, A- ibn-A., (2000). Mokhtasar al-Boldan. Translated by: H. Massoud, (short translation by: MohammadReza Hakimi), Tehran: Farhang Foundation (In Persian).
- Ibn Huqil, (1966). Surat al-arz. Translated by: Jafar Shoaar. Tehran: Farhang Iran Foundation (In Persian).
- Ibn Kh., (1992). Masalik ol Mamalik. Ed. Saeed Khakrand. Tehran: Heritage of Nations (In Persian).
- Istakhri, Abu-I., (1968). Masalik ol Mamalik. Ed. Iraj Afshar and under the supervision of Ehsan Yarshater, Tehran: Book Translation and Publishing Company (also: Istakhari, Abu Isaq, (1989). Masalik ol Mamalik. under the care of Iraj Afshar. Tehran: Scientific and Cultural) (In Persian).
- Javari, M., (2012). “Ancient Site of Vigol”. Gomaneh, specialized journal of archeology of Kashan University, 1 (2): 43-54 (In Persian). 
- Jeddi, M. J., (2008). Stamp and engraving in Iran. Tehran: Art Academy of the Islamic Republic of Iran (In Persian).
- Kamali Sarvestani, K., (2005). Encyclopaedia of historical sites of Fars. Tehran: Cultural Heritage Organization (In Persian).
- Katib, B. M. Ibin-H. E., (1941). The history of Tabaristan. Edited by: Abbas Iqbal, Tehran: Bina (In Persian).
- Khosravi, Sh. & Reshno, A., (2013). “Emergency excavation of Palangard site, Islamabad, Kermanshah”. A collection of short articles of the 12th Annual Iranian Archeology Conference, May 29-31, 2013, Archaeological Research Institute: 179-177 (In Persian).
- Le Strange, G., (1998). The lands of the Eastern Caliphate. Translated by: Mahmoud Erfan, Tehran: Scientific and Cultural (In Persian).
- Letter of Tansar. (1982). Translated from Arabic to Persian by: Ibn Esfandiar. Quoted from the manuscript and compared to Darmstetter’s edition, with preface, footnotes and explanations, Mojtaba Minavi’s report and research, Tehran: Kharazmi Publications (In Persian).
- Madan, D. M., ed. (1911). The Complete Text of the Pahlavi Dēnkard. 2 vols., Bombay.
- Maqdisi, Abu-A. M. ibn-A., (1982). Ahsan al-Taqasim fi Ma’rifat al-aqalim. Translated by: Alinaghi Monzavi. Tehran: Authors and Translators Company of Iran (In Persian).  
- Masʿūdī, A. ibn-H., (1995). Murūj al-Dhahab. Translated by: Abolqasem Payandeh, Tehran: Scientific and Cultural (In Persian).
- Mazaheri, Kh., (2006). “Investigation and Identification of Archeology of Seymareh Valley, Second Chapter”. Jahad Daneshgahi of Ilam Branch (unpublished), (In Persian).
- Menog-i Khrad. (1986). Translated by: Ahmad Tafazzoli, Tehran: Tous (In Persian).
- Miri, N., (2017). “Continuity and Decline of Pre-Islamic Traditions and Zoroastrianism in Fars in Middle Islamic Centuries Based on Historical Evidence”. Tarikh-e Iran, 11 (1): 141-160. dor: 20.1001.1.20087357.1397.11.1.7.8 (In Persian). https://irhj.sbu.ac.ir/article_95677.html 
- Modi, J. J., (1922). The Religious Ceremonies and Customs of the Parsees. Bombay.
- Moradi, Y., (2009). “Mile-Milege square: a fire temple from the Sasanian period”. Motaleat-e Bastan-shenasi, 1 (1): 155-183 (In Persian). https://jarcs.ut.ac.ir/article_28636.html 
- Moradi, Y. & Keall, E. J., (2020). “The Sasanian Fire Temple of Gach Dawar in Western Iran: New Evidence”. Iran, 58: 27-40.
- Mortezaei, M., (2005). “Preliminary report on speculation and organization of the eastern cemetery hill area of Kaka village, Gonbad-e Kavous city”. Gozaresh-ha-ye Bastan-shenasi, 4: 187-198 (In Persian).
- Mostafavi, M. T., (1968). “Fire Altars in the blessed Islamic building”. Minutes of the 5th Congress of Archeology and Art of Iran, first volume, Shiraz: Culture and Art (In Persian).
- Motamedi, N., (1992). “Mithraeom of Wizenhaar Castle of Kohzad”. Miras Farhangi, 3 (16): 8-16 & 57 (In Persian).
- Mousavi, M., (1995). “Monument the Khawaja in Zabul and a summary of the results of the archaeological studies carried out in it”. Collection of articles of the first Congress of Architecture and Urban Planning of Iran, Arg Bam, Kerman (12-17 March 1995), vol. 4, edited by: Dr. Baqer AyatollahZadeh Shirazi, Tehran: Cultural Heritage: 66-98 (In Persian).
- Naumann, R., (1995). The ruins of Takht-e Suleiman and the Zendan-e Suleiman. Translated by: Faramarz Najad Samiei, Tehran: Cultural Heritage Organization (In Persian).
- Nemati, M. R. & Mousavinia, S. M., (2018). “Architecture structure of Ghale Iraj rampart based on archaeological excavations (autumn 2016)”. Bagh-e Nazar, 16 (77): 15-28 (In Persian).
- Orian, S., (2003). A Guide to Middle Persian Inscriptions. Tehran: Cultural Heritage Research Institute (In Persian).
- Pahlavi narrations (Revayat-e Pahlavi). (1988). Translated and reported by: Mahshid Mirfakhrai, Tehran: Institute of Cultural Studies and Research (In Persian).
- Pazoki, N.; Shadmehr, Abdul-K., (2004). Iran’s registered sites in the national list. Tehran: Cultural Heritage Organization (In Persian).
- Pigulevskaya, N. V. et al., (1984). History of Iran: from ancient times to the end of the 18th century. Translated by: Karim Keshavarz, Tehran: Payam (In Persian).
- Rahbar, M., (1998). “Decouverte D’un Monument D’Époqu e Sassanide Á Bandian, Dargaz (Nord Khorassan) fouill es 1994 et 1995”. Studia Iranica, 27/2: 213-250.
- Rahbar, M., (1999). “A Dargaz (Khorassan): découv ertes de panneaux de stucs Sassanides”. Dossiers ’Archéologie, 243: 62-65.
- Rahbar, M., (1999). “Introduction of Hadrian (monastery) uncovered in Sasanian period in Bandian Darghz and investigation of the architectural problems of this building”. Proceedings of the Second Congress of Architecture and Urban Planning of Iran, Vol. II, Bam Citadel, Kerman, 25 to 29 April 1378, by: Dr. Baqer Ayatollah Zadeh Shirazi, Tehran: Iranian Cultural Heritage Organization: 315-341 (In Persian).
- Rahbar, M., (2008). “The Discovery of a Sasanian Period Fire Temple at Bandian, Dargaz”. in: urrent esearch in Sasanian Archaeology, Art and History, Proceedings of A Conference Held at urham University, 2001, D. Kennet & P. Luft (eds.): 15-40.
- Rahbar, M., (2010). “Fire Temple of Dargaz, one more time”. Pazhuhesh-ha-ye Bastan-shenasi-ye Modares, 2 & 3 (4-5): 168-177 (In Persian).
- Rahbar, M., (2015). “Is the imamzadeh of Mohammadwali Bey village a fire temple?”. Abstract of the articles of the third conference of young archaeologists and a review of the archaeological landscape of Khorasan and Bam. 18 to 20 December 2016, Ed. by: Shahram Zare, Tehran: Iranian Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization: 37 (In Persian).
- Rezvani, H., (2004). Preliminary report of the rescue exploration of the Shian Dam in Kermanshah (no. 2). Tehran: Archeological Research Institute Document Center (unpublished), (In Persian).
- Rezvani, H., (2015). Fire Temple of Shiān. (Brochure published by the cultural heritage base of the Sassanid axis of Kermanshah- Qasr Shirin) (In Persian).
- Sad dar Nasr and Sad dar Bundehesh. (1990). Ed. Dhabhar, B. N., Bombay (In Persian).
- Sarfaraz, A. A. & Avarzamani, F., (2011). Iranian coins from the beginning to the Zand period. Tehran: SAMT (In Persian).
- Sarkarati, B., (2006). Hunted shadows. Tehran: Tahouri, second edition (In Persian).
- Shariatzadeh, A., (2016). Coins of Iran: collection of coins of Malek National Museum and Library Institute from the Achaemenid period to the end of the Pahlavi period. Tehran: Pazineh (In Persian).
- Ṭabarī, M. ibn-J., (1983). The History of Tabari. Translated by: Abolqasem Payandeh, Tehran: Asatir (In Persian).
- Tavousi, M., (1996). “Altar of Barm-e Delak and its historical result”. Proceedings of the first gathering of languages, inscriptions and ancient Texts. Tehran: Cultural Heritage Organization: 205-212 (In Persian).
- Tavoosi, M. & Frye, R. N., (1989). “An Inscribed Capital Dating from the Time of Shapur I”. Bulletin of the Asia Institute, N.S., 3: 25-38.
- Tofighian, H., (2004). “Bushehr archeological survey and identification report. Iran-UK joint delegation”. Archeology Research Institute Library and Documentation Center (unpublished), (In Persian).
- Tofighian, H., (2017). “A Research on the Newly Discovered Sassanid Fire-Bases from Persian Gulf Beaches”. Pazhoheshha-ye Bastan Shenasi Iran, 7(12): 195-210. doi: 10.22084/nbsh.2017.9103.1400 (In Persian). https://nbsh.basu.ac.ir/article_1976.html 
- Vandai, M. & Tajbakhsh, R., (2013). “Ardeshir-khore, the religious capital of Sasanian”. Knowledge of Restoration and Cultural Heritage, Special Journal of Fire Temples of Iran: 9-51 (In Persian).
- Vanden Berghe, L., (1961). “Recntes Decouvertes de mounuments Sassanides dans Le Fars”. Iranica Antiqua, 1: 163-200.
- Vendidad. (2006). Translation and research by: Hashem Razi, Tehran: Behjat (In Persian).
- Vosouqi, M. B., (2004). History of the Persian Gulf and neighboring countries. Tehran: Side (In Persian).
- Weber, U., (2016). “The Inscription of Abnun and its Dating to the Earley Days of Shabuhr I”. in: Word and Symbols, Sasanian Object and the Tabarestan Archive (Res Orientales 24). Leuvev: Peeters.
- Yarshater, E., (1387). History of Iran: From the Seleucids to the collapse of the Sassanid government. Translated by: Hasan Anoushe, Vol. 3, Part 2, Tehran: Amir Kabir (In Persian).
- Yarshater, E., (2004). History of Iran: From the Seleucids to the collapse of the Sassanid government. Translated by: Hassan Anousheh, Vol. 3, Part 1, Tehran: Amir Kabir (In Persian).
- Yasht. (1998). Ebrahim Pourdavoud, Tehran: Asatir (In Persian).
- Yasna. (2008). Ebrahim Pourdavoud, Tehran: Asatir (In Persian).
- Zand-e Bahman-yasn. (1991). Ed. MohammadTaghi Rashed Mohassel, Tehran: Institute of Cultural Studies and Research (In Persian).
پژوهش های باستان شناسی ایران
دوره 13، شماره 39
اسفند 1402
صفحه 143-178

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار