شاه‌دِز؛ دژِ گمشدۀ اسماعیلی در رشته‌کوه‌های البرز

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری باستان‌شناسی، ایران.

چکیده

جنبش اسماعیلیۀ نزاری هم‌دوره با سلجوقیان، خوارزم‌شاهیان و خلفای عباسی، با در اختیار گرفتن بخش زیادی از دژها و استحکامات ایران، به‌ویژه در غرب، شرق و جنوب کوهستان البرز، کومس، ساوه، اصفهان، خوزستان، خراسان و قهستان، شبهِ دولتی ایرانی را بنیان نهادند که مشروعیتِ شیعی هفت امامی داشت و دِژنشینی و دِژسازی ویژگی بارزِ‌ ایشان بود و از این دژها پایش بر تمامی امور اعم‌از: سیاسی، نظامی، اقتصادی و... انجام می‌گرفت. پژوهش‌هایی که در زمینۀ شناسایی دژهای نزاریان شده هنوز پاسخگوی بسیاری از پرسش‌ها نیست و در جایگاهِ مشهورترین دژهایشان؛ هم‌چون میمونِ دِژ، اَردَهَن، اُستوناوَند و...؛ با دیدگاه‌های ناهم‌سویی روبه‌رو هستیم و لزوم پژوهش‌های متمرکز و تخصصی در این‌زمینه احساس می‌شود؛ لذا در این جُستار، هدف اصلی یافتن یکی از این قلاع گمشده به‌نام «شاه‌دِز» خواهد بود که بنا به گزارش «جهانگشای جوینی» در نیمۀ سدۀ هفتم هجری‌قمری در مسیر لشکریان مغول به فرماندهی «هولاگوخان» در حدود دماوند به قصران و تبرستان قرار داشت. پرسش اصلی پژوهش این است که آیا تپۀ سَرقلعۀ لَواسان از دژهای حدفاصل تبرستان-قَصران با ویژگی‌های شاه‌دِزِ گمشدۀ اسماعیلی همخوانی دارد؟ فرضیۀ اصلی این است که شاه‌دِز همان سَرقلعه در مرز شرقی لَواسان با مازندران است. ‌روش این پژوهش‌‌ برپایۀ بررسی‌های میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای است که پژوهش میدانی بر سه محور جغرافیای تاریخی، داده‌های باستان‌شناسی و معماریِ برجا، استوار بود که در گستره‌ای از جنوب استانِ مازندران تا شهرستان‌هایِ فیروزکوه، دماوند و شمیرانات در شمال استان تهران انجام‌گرفت و پژوهش‌های کتابخانه‌ای برای بیرون کشیدن سوابق شاه‌دِز و برابرسنجی ویژگی‌های محوطه‌های برگزیده با گزارش متون تاریخی ضروری بود. با بررسی‌های انجام‌شده این برآیند حاصل شد که تپۀ سَرقلعۀ لَواسان، همان شاه‌دِز است که حدفاصل سده‌های پنج تا هفت هجری‌قمری پایگاه اسماعیلیه در قَصران بود. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Shāh-Dez, The Lost Isma’ili Castle

نویسنده [English]

  • Saman Tofigh
PhD in Archaeology, Iran.
چکیده [English]

Abstract
Isma’ilis simultaneously with the Seljūks and the Khwārazmshāhis, taking over a large part of the fortifications of Iran, especially in the west, east and south of the Alborz Mountains, Qūmis, Dasht-e Kavir, Qom and Sāveh, Isfahān, Khūrāsān, Qūhistān and Sistān. They had established an Iranian government within the Seljūk dynasty and the Abbāsid caliphs, which had the Shiite legitimacy of the seven Imams. The art of castle building and castle dwelling was a special feature of the Nizari Isma’ili movement. In the place of his most famous fortresses; Alamūt and Maymūn-Dez; There are differences of opinion, and the true status of some of their fortresses, such as Ardahan, Ostunāvand, and the Shāh-Dez, is unclear, and the views presented do not overlap with the documentation and it was necessary to conduct focused research on the subject. Therefore, in this article, we consider the location of one of these mysterious castles called Shāh-Dez, which according to the book of Jahāngoshāy Joveini, was located in the course of Holagokhan’s campaign in 654 AH, southwest of Tabaristān to the east of Deylamistān, and after being opened by the Mongols. It was razed to the ground and went down in history. So the main question will be which of the forts between Tabaristān and Qasrān corresponds to the lost Shāh-Dez? The main hypothesis is that Shāh-Dez is consistent with the characteristics of one of Lavāsān hills called Sar-Qal’eh. The method of this research is based on two sections: Survey and Library Studies, which go together. Based on the studies, we came to the conclusion that the fortress in Qasrān, which was between the 5th and 8th centuries AH of the Isma’ili base and could have the title of Shāh-Dez, is in the heart of the same hill that is now known as Sar-Qal’eh.
Keywords: Isma’ili Forts, Qasrān, Shāh-Dez, Sar-Qal’eh in Lavāsān, Kāfar-Qhal’eh.
Introduction
Isma’ilis simultaneously with the Seljuks and the Khwārazmshāhis, taking over a large part of the fortifications of Iran.The art of castle building and castle dwelling was a special feature of the Nizari Isma’ili movement. The first castle to fall into the hands of Hassan Sabbāh, the marvelous figure in Iranian history and the charismatic leader of the Isma’ilis, was the Alamut fortress. This fort was built in 246 AH by one of the kings of Āl-e Jastān in Deylam (Joveini, 1391: 797).
In the place of his most famous fortresses; Alamūt and Maymūn-Dez; There are differences of opinion, and the true status of some of their fortresses, such as Ardahan, Ostunāvand, and the Shāh-Dez, is unclear, and the views presented do not overlap with the documentation and it was necessary to conduct focused research on the subject.
Questions and Hypotheses: So the main question will be: 1-Which of the lost forts between Tabaristān and Qasrān corresponds to the lost Shāh-Dez? The sub-questions are as follows: 2-Is it possible that the disappearance and forgetting of the fortress with the characteristics of Shāh-Dez, which existed until the seventh AH century, is due to the fact that its name has changed? 3- Possible Sar-Qal’eh hill in Lavāsān be the same as Shāh-Dez?
The main hypothesis is that: 1- Shāh-Dez is located in Lavāsān to Qasrān and its characteristics are consistent with the characteristics of one of the Lavāsān-Qasrān forts.2- It is possible that after the destruction of Shāh-Dez by the Mongols, its name was changed and it was given another name. 3- Sar-Qal’eh hill in Lavāsān can be the same as Shāh-Dez.
This type of research is based on two field and library sections that go hand in hand and fall into the realm of Historical Geography, Archeology, and Architecture. Reporting historical evidence and utilizing remote sensing knowledge and indigenous oral data will also play a significant role in shaping the outcome. At the beginning, statistics were prepared from all sites, including caves, cemeteries, castles or related ancient hills, pre-identified and newly discovered, and by visiting these sites, their data were categorized and analyzed, and options Irrelevant was left out. Then, the options that are more compatible with historical sources were separated and the selected cases were weighed and evaluated more accurately with the data of historical sources so that we could reach the position of Shāh-Dez among them.

Identified Traces
By the analysis of report of Joveini, we find that we should search for Shāh-Dez in the area of old Lavāsān, which borders on Tabaristān, and identify and survey the forts of this area.
By identifying and examining four Kāfar Qal’eh Which were attributed to the Isma’ilis, It turned out that the two Kāfar Qal’eh in Veskāreh and Lavāsān pass were both used as watch towers and small garrisons. Kāfar Qal’eh in Chahārbāgh was a pre-Islamic cemetery and settlement, and another Kāfar Qal’eh in the eastern pastures of Lavāsān was a small settlement from the Middle Ages that did not have the characteristics of a fortress.
In the central part of Lavāsān village, there is Sar-Qal’eh hill that is about 100 meters wide &150 meters long. On the initial visit to the hill, small remains of the perimeter fence and arch of the bath gate and one of the towers and an overview of the plan of the castle were identified. With additional studies, it became clear that Sar-Qal’eh hill, the same as Lavāsān castle, was the seat of Lavāsān rulers. Based on archeological excavations, it was determined that the lower layers of the excavated section belong to the Seljūk period, and in the patriarchal, Timūrid and Safavid periods, architectural spaces were added to it. It is as if this fortress was destroyed by the Mongols and rebuilt in the eighth century AH. The only heavy attack that led to the complete destruction of the Alborz forts in the fifth to seventh centuries AH was the Mongol invasion led by Hulāgu Khān to destroy the Isma’ilis.
Conclusion
Therefore, the only fortress in Qasrān, which was between the 5th and 8th centuries AH, was the Isma’ili base and could have the title of Shāh-Dez, was the present Sar-Qal’eh. Secondly, it is located at the border with Tabaristān and next to Lār and Damāvand. According to the report of Joveini, the Hulāgukhān camp was here. 
According to the Author’s studies, it was located in Qūshkhāneh in Lār, which is right next to the pavilion, because the remains of the pavilion of the Ilkhans, especially Arghūn Shāh, are located here. Thirdly, it was located on the fort or the passage of Hulāgukhān, and since it was not very high, therefore, it was not very strong and it was opened in one to two days. The watchtowers, forts and surrounding pastures called Kāfar Qal’eh and Dezd Darreh and the Shāhneshin area in the same area where Sar-Qal’eh hill is located, leave no doubt that the remains of the Shāh-Dez were located in the same Sar-Qal’eh hill. Until the eighth century, it fell into the hands of the Rostamdār kings and Lavāsān castle was built on it. By the attack of Timur Lang These fortresses were conquered and used until Safavid times.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Isma’ili Forts
  • Qasrān
  • Shāh-Dez
  • Sar-Qal’eh in Lavāsān
  • Kāfar-Qhal’eh
- آژند، یعقوب، 1365، قیام مرعشیان. تهران: انتشارات امیرکبیر.
- ابن‌اسفندیار کاتب، حسن، 1320، تاریخ طبرستان. به تصحیح: عباس اقبال آشتیانی، تهران: انتشارات پدیده خاور.
- ابن‌اثیر، ابوالحسن على بن محمد شیبانى جزرى، 1386ه‍.ق.، الکامل فی التاریخ. جلد دهم، بیروت: انتشارات دار صادر، چاپ اول. 
- اسدی‌طوسی، حکیم ابونصر علی بن احمد، 1354، گرشاسب‌نامه. به‌اهتمام: حبیب یغمایی، تهران: انتشارات کتابخانه طهوری.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، 1298، کتاب جغرافی و تاریخ لار. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران. 
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، 1391، رسائل اعتمادالسلطنه. شامل بیست و چهار رساله، تدوین: میرهاشم محدث، تهران: انتشارات اطلاعات.
- آملی، اولیاءالله، 1313، تاریخ رویان. به‌تصحیح: عباس خلیلی، تهران: چاپخانه: اقدام، کتابخانۀ اقبال.
- پازوکی‌طرودی، ناصر، 1382، «آثار تاریخی شمیران، جلد اول: لواسان و رودبار قصران(جغرافیای تاریخی و معرفی محوطه‌های باستانی و...)». تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی کشور (پژوهشگاه). 
- تبریزی، محمدحسین‌بن خلف (بُرهان)، 1342، فرهنگ فارسی برهان قاطع. جلد دوم، به‌کوشش: دکتر محمد معین، تهران: انتشارات سینا.
- ترکمان، اسکندر بیگ، 1382، تاریخ عالم آرای عباسی. جلد دوم، قسمت اول، زیر نظر با تنظیم فهرست‌ها و مقدمه: ایرج افشار، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- توفیق، سامان، 1390-1391، «گزارش بررسی باستان‌شناسی و بازنگری در تعیین عرصه و حرایم محوطه‌ها، تپه‌ها و قلاع بخش لواسان شهرستان شمیرانات». اداره کل میراث‌فرهنگی استان تهران (منتشر نشده). 
- توفیق، سامان، 1390-1391، «گزارش تعیین حریم، لایه‌نگاری، فنس‌کشی و نصب تابلو تپه تنگل‌خانه شهرستان شمیرانات». اداره کل میراث‌فرهنگی استان تهران (منتشر نشده). 
- جوینی، عطاملک، 1391، تاریخ جهانگشا. به‌تصحیح: محمد قزوینی، تهران: مؤسسه انتشارات نگاه.
- رشیدالدین فضل الله ابن عمادالدوله ابی الخیر، همدانی، 1356، جامع التواریخ، قسمت اسماعیلیان، فاطمیان، نزاریان و... . به‌کوشش: محمدتقی دانش‌پژوه و محمد مدرسی‌زنجانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- رشیدالدین فضل الله ابن عمادالدوله ابی الخیر، همدانی، 1394، جامع التواریخ؛ تاریخ مبارک غازانی. جلد دوم، به‌کوشش: محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران: ناشر میراث مکتوب. 
- ستوده، منوچهر، 1362، قلاع اسماعیلیه در رشته‌کوه‌های البرز. تهران: نشر طهوری.
- شاملو، ولی قلی بن داود قلی، 1375، قصص الخاقانی. به تصحیح و پاورقی: سید حسن سادات ناصری، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوم.
- کریمان، حسن، 1356، قصران(کُوهسَران). جلد اول بخش نخستین، تهران: نشر سلسلۀ انتشارات انجمن آثار ملی.
- محمودیان، علی‌اکبر؛ قاسمی، هوشنگ؛ هوشمند فینی، غلامرضا؛ آرتی‌دار، رضا، 1381، اطلس شهرستان شمیران: رودبارقصران، لواسان و شهر شمیران(تجریش). تهران: نشر مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی.
- مرعشی، ظهیرالدین بن نصیرالدین، 1333، تاریخ طبرستان، رویان و مازندران. به‌تصحیح و اهتمام: عباس شایان، تهران: نشر چاپخانه فردوسی.
- مرعشی، ظهیرالدین بن نصیرالدین، 1347، تاریخ گیلان و دیلمستان. به‌تصحیح و تحشیه: منوچهر ستوده، تهران: ناشر بنیاد فرهنگ ایران، چاپ دوم.
- مستوفی‌قزوینی، حمدالله بن ابی ابکر، 1387، تاریخ گزیده. به‌اهتمام:  عبدالحسین نوایی، تهران: ناشر امیرکبیر. 
- میناسیان، کارو اون، 1387، شاه‌دژ؛ ارگ بلند نام اسماعیلی. ترجمۀ ابوالقاسم سرّی، تهران: انتشارات اساطیر.
- گیتاشناسی، نقشۀ راهنمای تهران هراز- نقشۀ شمارۀ 182، تهران: نشر مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی.
- نعمتی، محمدرضا، 1397، گزارش گمانه‌زنی و کاوش محوطه سرقلعه لواسان بزرگ تهران. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری.
- ویلی، پیتر، 1386، آشیانه عقاب قلعه‌های اسماعیلی در ایران و... . ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: نشر فرزان روز.
- یاقوت‌حموی، شهاب الدین ابو عبدالله، 1397ه‍.ق./ 1979م.، معجم‌البلدان. جلد سوم، بیروت: نشر دار صادر.
- Ājand, J., 1986, Mar’ashian Uprising. Tehran: Amirkabir Publications.
- Āmoli, O., 1313, History of Rūyān. edited by Abbas Khalili, Tehran:Printing House: Aghdām, Iqbal Library. [In Persian].
- Etemād-ol-Saltaneh, M. H. Kh., 1298, Book of Geography and History of Lār. Tehran: National Archives and Library of Iran. [In Persian].
- Etemād-ol-Saltaneh, M. H. Kh., 1335, “Qal’eh Noor (1)”. Yaghmā Magazine, Tehran: 3: 117-118. [In Persian].
- Geology, Guide Map of Tehran Haraz - Map No. 182, Tehran: Publication of the Institute of Geography and Cartography of Geology. [In Persian].
- Hübschmann, H., 1897, Armenische Grammatik, (Theil I). Liepzig, Druck und Verlag Von Breitkopf Härtel, (P: 141).
- Ibn al-Athir, A. al-H. A.-ibn M. Sh. al-J. Al-Kāmil in History. Volume 10, Beirut: Dār Sāder Publications, First Edition.
- Ibn Esfandiār Kāteb, H., 1320, History of Tabarestān. edited by: Abbas Iqbal Āshtiani, Tehran: Padideh Khāvar Publications. [In Persian].
- Joveini, A., 2012, History of Jahāngoshā. edited by: Mohammad Qazvini, Tehran: Negah Publishing Institute. [In Persian].
- Kariman, H., 1977, Qasrān (Kūhsarān), the first volume of the first part. Tehran: Publication of the National Works Association. [In Persian].
- Kharaxi, I., 1390, Parthian Stations, Adaptation to Greek Texts and English Translation and Comments: Wilfred H. Schaff. Translated by: Firooz Hassan Aziz, etc., Tehran: Ganjineh Honar Publications, ICOMOS Cultural Institute of Iran. [In Persian].
- Mahmoudian, A. A.; Ghasemi, H.; Hooshmand Fini, Gh.; Artidar, R., 2002, Atlas of Shemiran city: Rudbar Ghasran, Lavasan and Shemiran city (Tajrish). Tehran: Published by the Institute of Geography and Cartography of Geology.[In Persian].
- Marashi, Z. Ibn-N., 1333, History of Tabarestan, Royan and Mazandaran. edited by Abbas Shayan, Tehran: Ferdowsi Printing House. [In Persian].
- Marashi, Z.-Ibn N., 1347, History of Gilan and Dilemistan. edited by: Manouchehr Sotoudeh, Tehran: Publisher of the Iranian Culture Foundation, second edition. [In Persian].
- Mostufi Qazvini, H.-Ibn A. A., 2008, Selected History. by: Abdolhossein Navai, Tehran: Amirkabir Publisher. [In Persian].
- Mustafa Qazvini, H.-Ibn A. A., 1388, Nozhat al-Qulub. Qazvin: Hadith Today, third edition. [In Persian].
- Nemati, M. R., 1397, Speculation and excavation report of Lavasan Bozorg area of Tehran. Cultural Heritage and Tourism Research Institute. [In Persian].
- Pāzouki Toroudi, N., 2003, Shemirān historical monuments. first volume: Lavāsān and Rudbār Qasrān (historical geography and introduction of ancient sites, etc.), Tehran: Publications of the Cultural Heritage Organization (Research Institute). [In Persian].
- Rashid al-Din Fazlullah Ibn Emad al-Dawlah Abi al-Khair, Hamedani. 1977, Comprehensive Chronicles, Part of the Ismailis, Fatimids, Nizarians, etc. by: Mohammad Taghi Daneshpajooh & Mohammad Modarresi Zanjani, Tehran: Book Translation and Publishing Company. [In Persian].
- Rashid al-Din Fazlullah Ibn Emad al-Dawlah Abi al-Khair, Hamedani. 1394, Comprehensive Chronicles; History of Mubarak Ghazani. Volume 2, by: Mohammad Roshan & Mostafa Mousavi, Tehran: Written Heritage Publisher. [In Persian].
- Shamloo, W. Q.-Ibn D. Q., 1996, Ghesas Al-Khāqāni. edited and footnote by: Seyyed Hassan Sadat Naseri, Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance Publications, Second Edition. [In Persian].
- Sotūdeh, M., 1983, Isma’ili forts in the Alborz Mountains. Tehran: Tahoori Publishing. [In Persian].
- Sotūdeh, M., 1995, From Āstārā to Astārbād, Monuments and Historical Monuments of Western Mazandaran. Volume 3, Tehran: Agha Publishing. [In Persian].
- Sykes, S. P. M., 1902, Ten thousand miles in Persia: or, Eight years in Iran. London: John Murray Publishing House.
- Tofiqh, S., 2012-2011, “Archaeological Survey Report and Review in Determining the Area and Areas of Areas, Hills and Castles of Lavasan”.Shemiranat County, General Directorate of Cultural Heritage of Tehran Province (unpublished). [In Persian].
- Turkman, E. B.. 2003, History of ʿĀlam-ārā-ye ʿAbbāsī. Volume 2 of the First Quarter, under the supervision of lists and introduction by Iraj Afshar, Tehran: Amirkabir Publications. [In Persian].
- Willey, P., 2007, The Eagle’s Nest of Ismaili Castles in Iran and Syria. Translated by: Fereydoun Badrahai, Tehran: Farzan Rooz Publishing. [In Persian].
- Yaqut Hamwi, Sh. Abu-A., 1397 AH, 1979 AD, Mo’jam Al-Boldān. Volume 4, Beirut: Publisher.