تفسیری نو از کاربری مجموعۀ بندیان درگز براساس بازنگری در کارکرد فضای معماری D: نمونه‌ای از نیایشگاه‌های خانوادگی در دورۀ ساسانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه اسلامی، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران

2 دکترای باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی دانشکدۀ ادبیات، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

3 دانشجوی دکترای باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

محوطۀ A بندیان درگز به‌سبب وجود فضاهای معماری و گچ‌بری‌های بی‌نظیر، یکی از مهم‌ترین محوطه‌های ساسانی شمال‌شرقی ایران است که در دهۀ 70ه‍.ش. مورد کاوش قرار گرفت و به‌عنوان نیایشگاهی متعلق به «بهرام پنجم» معرفی گردید. در سال‌های بعد این نظریه موردنقد قرارگرفته و کاربری محوطۀ بندیان در حد یک خانۀ اربابی یا مجموعه‌ای مرتبط با تدفین پیشنهاد شد. نگارندگان این نوشتار سعی کرده‌اند تا براساس مقایسۀ فضای معماری D بندیان که به آتشکده معروف است با فضاهای معماری مشابه و هم‌چنین منطبق سازی با برخی از رسومات آئینی زرتشتی، شناخت و درک بهتری از هویت معماری و کارکرد فضاهای معماری محوطۀ A بندیان ارائه دهند. مهم‌ترین پرسش قابل‌طرح در این پژوهش کارکرد محوطۀ A بندیان است که از منظر ارتباط با آتش‌های مقدس سه‌گانه دارای چه مرتبه‌ای بوده و چه عملکردی را برای این مجموعه می‌توان درنظر گرفت؟ فرضیۀ قابل‌طرح برای این پرسش بدین‌ترتیب است که احتمالاً این مجموعه با آتش دادگاه در ارتباط بوده و عملکرد آن به‌عنوان یک نیایشگاه خانوادگی است. پژوهش پیشِ‌رو از منظر ماهیت بنیادی و روش آن از نوع تحقیقات تاریخی و توصیفی-تحلیلی است و روش گردآوری اطلاعات در آن به‌صورت میدانی-کتابخانه‌ای و براساس مقایسۀ محوطه‌های موردمطالعه به‌صورت میدانی و استفاده از گزارش‌های منتشرشده و منطبق‌سازی این فضاهای معماری با رسومات زرتشتیان است. نتایج پژوهش این موضوع را مطرح می‌سازد که احتمالاً فضای معماری D یک یزشنگاه بوده که در آن برای مراسم‌هایی مانند «یزشن» از آتش دادگاه استفاده می‌شده است و مجموعۀ بندیان نیایشگاهی خانوادگی مرتبط با خانوادۀ مرزبان نواحی شمال‌شرقی ایران در دورۀ میانی ساسانی است. این پژوهش از این‌منظر می‌تواند مورد اهمیت باشد که ضمن ارائۀ تفسیری نو از هویت مجموعۀ بندیان، نمونه‌ای از نیایشگاه‌های خانوادگی دورۀ ساسانی را نمایان می‌سازد که تا پیش از این تنها در منابع مکتوب قابل مشاهده بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A New Interpretation of the Use of the Bandian Dargaz Complex Based on a Revision of the Function of the Architectural Space D: An Rxample of Family Fire Temples in the Sassanid Period

نویسندگان [English]

  • Mohammad Mortezayi 1
  • Alireza Zabanavar 2
  • Solmaz Ahmadzadeh Khosrowshahi 3
1 Associate Professor, Institute of Archeology, Institute of Cultural Heritage and Tourism, Tehran, Iran.
2 PhD in Archaeology, Department of History, Faculty of Literature, Humanities and Social Sciences, Islamic Azad University, Science and Research Branch, Tehran, Iran
3 PhD student in Archeology, Department of Archaeology, Faculty of Humanities, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Abstract
Sassanid dynasty mainly known as a religious government that tried to develop Zoroastrianism through Iran. Religious structures are among the most outlined archaeological evidence, generally known as “Chahar Taqi”. Despite of vast studies about Sassanid religious architecture, during recent half century, there are ambiguities about excavated Sassanid religious sites, including religious function, and relation to the three sacred fires. The site A of Bandian Dargaz, was excavated during late 20th century, is one of the most important Sassanid sites at northeastern Iran, for architectural spaces and modeling. It was suggested as a Bahram V’s sanctuary. Later, the suggestion changed to a lord house or a burial complex. The authors attempt to present better understanding of the architectural identity and function of site A, considering comparing the D architectural space of Bandian, known as fire temple, to similar architectures and adaption to Zoroastrian rites. The most significant question is the function of Architecture D of Bandian Site A, in relation to the triad sacred fires, and any relevant application. Consequently, what was the function of Bandian Site A, considering the function of Architecture D? Methodologically, present paper follows descriptive-analytical method, while it has a fundamental nature. The data collected in a bibliographic and field work, which compare the sites in filed, use disseminated reports, and adaptation architectural spaces to Zoroastrian rites. Comparison of “T” form platform of Space D to the features of Space B of Takht-i-Suleiman, and internal features of the modern Zoroastrian Yazišngāh, architectural limitation for keeping fire except Ātaš Dādgāh, and finally conditions relevant to the Zoroastrian Yazišngāh can indicate Space D of Bandian as Yazišngāh, whereas the fire was the third sacred Ātaš Dādgāh.  Present paper is significant for a new presentation of the identity of Bandian Dargaz complex, and revelation of a Sassanid family Fire Temple.
Keywords: Bandian Dargaz, Sassanid Period, Ātaš Dādgāh, Fire Temple, Zoroastrianism.
 
Introduction
Sassanid dynasty mainly known as a religious government that tried to develop Zoroastrianism through Iran. Religious structures are among the most outlined archaeological evidence, generally known as “ChaharTaqi”. Despite of vast studies about Sassanid religious architecture, during recent half century, there are ambiguities about excavated Sassanid religious sites, including religious function, and relation to the three sacred fires. One of the most important Sassanid religious site that recognized through recent decades is Bandian Dargaz. The site, consisting of three neighboring mounds, is located 2 Km northwest of Dargaz town, mound A has a structure known as the Prayer Hall, whereas the mound B has a structure known as Borj-i-Khamooshi [silence tower] (Heidarpoor & Rahbar 2009: 16; Rahbar 2007: 460-466). Historical phase consists of three sub phases, where the architectural complex of Prayer Hall is in the 2nd phase. The excavation area was 21×20 m2, including a hypostyle architecture that has few friezes and cornices and fillets, a cruciform architecture known as fire temple, a rounded space and few halls and chambers, which called as “ossuary” [Ostudan in Persian], “Barashnūmgāh” by the excavator (Rahbar 2004: 8) (fig. 1). 
Present paper attempts to revise the identity of Site A of Bandian, considering reading out of Architecture D, while revising function of the same space comparing available features to similar evidences. Considering architecture and inscriptions, Rahbar suggests the architectural complex of Bandian as a fire temple that founded after defeating Hephthalites by Bahram V, functionally as a Dastgerd fire temple (Rahbar 1999: 327-329). Gignoux denies Rahbar’s hypothesis and introduce the Bandian complex as a mansion, where probably belonged to a Marzban, who kept a domestic fire known as “Ātaš Ādarān” (Gignoux 2008: 165). Then, Gignoux suggested function of structures different to whatever the excavator introduced. For example, he differently suggested the ossuaries as storages of grains and food stuffs, whereas introduced the Round Space as an ossuary, not a Barashnūmgāh (Ibid: 166). Another hypothesis about Bandian is Howard-Johnston’s (2008: 126) that suggested the site, alongside with Gignoux, as a “Villa”. Also, Callieri compared Gignoux and Rahbar, then interpreted the function of Site, A, B, and C, while suggested the Round Space of Site A (Architectural Space G), alongside to Gignoux, a ritual complex relevant to the burials of Dastgerd that mentioned in the inscription of the hypostyle hall of the complex, where fire of “Dādgāh” were used (Callieri 2014: 93-98). It should be noted that Sadraei and his colleagues (2019: 171-190) assigned the paintings of the hypostyle hall to the battle of Bahram V in Kashmahin.
 
Discussion
The cruciform space, among architectural spaces of Bandian A, is the most important architecture that caused assigning fire temple to the structure, where the excavator calls “Architectural Space D”. The assignment is for the lack of obvious religious features in the other excavated spaces, whereas their probable function is relying on the identity of the cruciform architectural space, however, the inscriptions and engravings of the hypostyle hall indicate a simple structure, not a religious one. Considering lack of appropriate written source about Sassanian rites, the best way of determining identity and function of contemporary archaeological evidence is comparing to similar structures and conforming to later Zoroastrin rites that maintain earlier Sassanid roots. Therefore, one should consider modern religious rites that conform to Sassanian architecture, while finding the most similar structure to the space of Bandian Architecture D.  
Relying on differences to the Sassanid ChaharTaqis with general four open entrances and the cruciform plan of this structure, one can compare only few architectures to this structure. Comparing two open entrances of the structure to the other similar architectures, the only comparable architecture to Architecture D of Bandian is Architecture B of Takht-i-Soleiman. There is a square stone plate with two cut stone blocks, a foot of a brazier, in addition to a pond (Von Der Osten and Naumann 2007: 5- 87; Naumann 1961: 37-38; 1977: 50). 
Considering present platforms at architecture B of Takht-i-Suleiman and structure D of Bandian, one can compare the features to the platforms in the modern Yazišngāh. The difference is that the Yazišngāh of Takht-i-Suleiman has platforms next to the main ChaharTaqis, the location of praying the Ātaš Bahrām, while, in Bandian, the platforms positioned as the central building and unjuxtaposed to higher rank fires (Ādarān or Bahrām). Regarding earlier discussions by Rahbar and Gignoux about Yasna ceremony in D Architectural Space (Rahbar 2010-11: 168; Rahbar 2004: 11; Gignoux 2008: 165), it appears that both indirectly confirmed the architectural space as Yazišngāh, which is for unfamiliarity to Yasna ceremony that is performed only in Yazišngāh and with Ātaš Dādgāh (Boyd & Kotwal 1983: 304, 317); Rahbar wrongly calls the fire, an Ādarān and a local one (Rahbar 2010-11: 168), whereas Gignoux believes in the small size of Space D for reciting Yasna (Gignoux 2008: 165-166). 
 
Conclusion 
Comparison of “T” form platform of Space D to the features of Space B of Takht-i-Suleiman, and internal features of the modern Zoroastrian Yazišngāh, architectural limitation for keeping fire except Ātaš Dādgāh, and finally conditions relevant to the Zoroastrian Yazišngāh can indicate Space D of Bandian as Yazišngāh, whereas the fire was the third sacred Ātaš Dādgāh. Historical references to dynastic fire temples in Iranian Zoroastrian families and modern Indian Persians confirm continuation of family fire temples since Sassanid period to modern era. Therefore, considering evidences, one can assign site A of Bandian functionality to family fire temple; however, inscriptions and engravings of Space A confirm that the sanctuary of the Dastgerd belonged to the dynasty of Marzban [margrave]. Finally, considering lack of burials in Space E, and regarding evidences of activities including seals in Space B, one can deny Callieri’s theory that prefers burial for the complex of Bandian.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bandian Dargaz
  • Sassanid Period
  • Ātaš Dādgāh
  • Fire Temple
  • Zoroastrianism
- اون‌والا، ارواد مانوکجی روستمجی، (1922). روایات داراب هرمزدیار. جلد اول، بمبئی.
- آذرگشسب، اردشیر، (1353). آتش در ایران باستان. چاپ دوم، تهران: اختر شمال.
- بشاش‌کنزق، رسول، (1376). «قرائت کتیبه‌های بندیان درگز دستگرد یزدشاپوران». گزارشه‌ای باستان‌شناسی، تهران: پژوهشکده باستان‌شناسی، 1: 33-38.
- بویس، مری، (1389). دیانت زرتشتی در دوران متأخر. ترجمه فریدون وهمن، چاپ دوم، تهران: ثالث.
- پیگولوسکایا، نینا، (1387). شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان. ترجمۀ عنایت‌اله رضا، چاپ چهارم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- تفضلی، احمد، (1398). «آتشکده». مقالات احمد تفضلی، به‌کوشش: ژاله آموزگار، تهران: توس: 260-263.
- تفضلی، احمد، (1391). مینوی خرد. چاپ پنجم، تهران: انتشارات توس.
- دریایی، تورج، (1380). «کتیبه شاهپور سکانشاه در تخت‌جمشید». فرهنگ، 37 و 38: 107-114.
- دریایی، تورج، (1389). «دستگرد وه-شاپور در بندیان». پژوهش‌های باستان‌شناسی مدرس، 4 و 5: 247-248.
- دوشن‌گیمن، ژاک، (1385). دین ایران باستان. ترجمۀ رویا منجم، چاپ دوم، تهران: نشرعلم.
- رهبر، مهدی، (1376). «کاوشه‌ای باستان‌شناسی بندیان درگز». گزارش‌های باستان‌شناسی، 1: 9-32.
- رهبر، مهدی، (1378). «معرفی آدریان (نیایشگاه) مکشوفه دورۀ ساسانی در «بندیان» درگز و بررسی مشکلات معماری این بنا». مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، جلد دوم، تهران: سازمان میراث فرهنگی: 315-341.
- رهبر، مهدی، (1389). «آتشکده بندیان درگز؛ یک بار دیگر». پژوهش‌های باستان‌شناسی مدرس، 4 و 5: 167-177.
- رهبر، مهدی، (1401). «بازخوانی دوباره گچ‌بری‌های تالار آتشکده بندیان و پاسخی به انتقادهای اخیر». مطالعات باستان‌شناسی، 31: 69-92 https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.331938.143058.
- شاپورشهبازی، علیرضا، (1389). تاریخ ساسانیان. چاپ اول، تهران: نشر دانشگاهی.
- شهمردان، رشید، (1346). پرستشگاه زرتشتیان. چاپ اول، بمبئی.
- صدرایی، علی؛ و همکاران، (1398). «نبرد بهرام گور در کشمهین؛ بازنگری در برخی از نقوش گچ‌بری بندیان درگز». مطالعات باستان‌شناسی، 20: 171-190. https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.73113.
- عریان، سعید، (1393). فرخ مرد بهرامان مادیان هزار دادستان. چاپ دوم، تهران: علمی.
- فون‌دراوستن، هانس‌هنینگ؛ و ناومان، رودلف، (1386). تخت‌سلیمان. ترجمۀ فرامرز نجد سمیعی، چاپ سوم، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
- گیرشمن، رومن، (1390). هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی. ترجمۀ بهرام فره‌وشی، چاپ سوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- نصراله‌زاده، سیروس، (1398). کتیبه‌های خصوصی فارسی میانه ساسانی و پساساسانی. جلد اول، چاپ نخست، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- نولدکه، تئودور، (1388). تاریخ ایرانیان و عرب‌ها در زمان ساسانیان. ترجمۀ عباس زریاب، چاپ سوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- هرمان، جورجینا، (1387). تجدید حیات هنر و تمدن در ایران باستان. ترجمۀ مهرداد وحدتی، چاپ دوم، تهران: نشر دانشگاهی.
- Azargoshasb, A., (1974). Fire in Ancient Iran. Tehran: Akhtar-e Shomal. (in Persian).
- Bashash Kanzaq, R., (1997). “Qara’t Katibeha-ye Bandian Dargaz”. Gozareshhaye Bastanshenasi, 1: 33-38. (in Persian).
- Bosworth, C. E. ed., (1999). The History of Al-Tabari: The Sasanids, the Lakhmids, and Yemen. New York: SUNY Press. 
- Boyce, M., (1968). “On the sacred fires of the Zoroastrians”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 31(1): 52-68. https://doi.org/10.1017/S0041977X00112789.
- Boyce, M., (1971). “Zoroastrianism”. In: Bleeker, C.J. and Widengren, G. (Eds.), Historia Religionum: handbook for the history of religious, 2: 211-236.
- Boyce, M., (1975). “On the Zoroastrian temple cult of fire”. Journal of the American Oriental Society, 95: 454-465. https://doi.org/10.2307/599356
- Boyce, M., (1977). A Persian stronghold of Zoroastrianism. Oxford: Clarendon Press.
- Boyce, M., (1993). “Dar-e mehr”. Encyclopedia Iranica, VI (6): 669-670.
- Boyce, M., (2010). Zoroastrian religion in modern times. tr. by: F. Vahman, Tehran, Thaleth. (in Persian).
- Boyd, J. W., & Kotwal, F. M., (1983). “Worship in a Zoroastrian fire temple”. Indo-Iranian Journal, 26 (4): 293-318. https://doi.org/10.1163/000000083790081798.
- Callieri, P., (2014). Architecture et représentations dans l’Iran sassanide. Paris: Association pour l’avancement des études iraniennes.
- Choksy, J. K., (2006). “Altars, precincts, and temples: medieval and modern Zoroastrian praxis”. Iran, 44 (1): 327-346. https://doi.org/10.1080/05786967.2006.11834693
- Christensen, A., (1944). L’Iran sous les Sassanides. Otto Zeller.
- Darmesteter, J., (1892). Le Zend-Avesta. Vol.I, Paris.
- Daryaee, T., (2001). “Katibeye Shapur Sakanshah”. Farhang, 37 & 38: 107-114. (in Persian).
- Daryaee, T., (2010). “Vah-Shapoor Dastgerd in Bandian”. Modares Archaeological Research, 3: 247-248. (in Persian).
- Dhabhar, B. N., (1932). The Persian Rivayats of Hormazyar Framarz and Others. Bombay. 
- Duchesne-Guillemin, J., (2006). Religion of ancient Iran. tr. by: R. Monajem, Tehran: Elm. (in Persian).
- Frye, R. N., (1984). The History of ancient Iran. CH Beck.
- Ghirshman, R., (2011). Persian Art, Parthian and Sassanian Dynasties, 249 BC-AD 651. tr. by: B. Farahvashi, Tehran: Elmi va Farhangi. (in Persian).
- Gignoux, P., (1994). “Dastgerd”. Encyclopedia Iranica, 7: 105-106. https://iranicaonline.org/articles/dastgerd
- Gignoux, P., (1998). “Les inscriptions en moyen-perse de Bandian”. Studia Iranica, 27 (2): 251-258. https://poj.peeters-leuven.be/content.php?url=article.php&id=2003928&journal_code=SI
- Gignoux, P., (2008). “Le Site De Bandian Revisite”. Studia Iranica, 37: 163-174. https://poj.peeters-leuven.be/content.php?url=article&id=2034313&journal_code=SI
- Gropp, G., (1969). “Die Funktion des Feuertempels der Zoroastrier”. AMI, 2: 147-175.
- Henning, W. B., (1954). The Inscription of Firuzabad. Verlag nicht ermittelbar.
- Herrmann, G., (2008). The Iranian Revival. tr. by: M. Vahdati, Tehran: Nashr-e Daneshgahi. (in Persian).
- Herzfeld, E., (1935). Archaeological history of Iran. British Academy.
- Howard-Johnston, J., (2008). “State and society in late antique Iran”. The Idea of Iran, 3: 118-131. 
- Huff, D., (2008). “The functional layout of the fire sanctuary at Takht-i Sulaimān”. Current Research in Sasanian Archaeology, Art and History: 1-13. 
- Humbach, H. & Skjærvø, P. O., (1978). The Sassanian Inscription of Paikuli. Wiesbaden: Reichert Verlag.
- Kaim, B., (2004). “Ancient Fire temples in the light of the discovery at Mele Hairam”. Iranica Antiqua, 39: 223-237. https://poj.peeters-leuven.be/content.php?id=503900&url=article
- Kotwal, F. M. & Boyd, J. W., (1991). A Persian offering: the yasna: a Zoroastrian high liturgy (Vol. 8). Association pour l’avancement des études iraniennes. 
- MacKenzie, D. N., (2014). A concise Pahlavi Dictionary. Oxford University Press.
- Macuch, M.; Hinnells, J. R.; Boyce, M. & Shahrokh, S., (1991). “Charitable Foundations”. In: Encyclopaedia Iranica Online, Brill, V (4): 380-385. https://iranicaonline.org/articles/charitable-foundations-mpers
- Maricq, A., (1958). “Classica et Orientalia: 5. Res Gestae Divi Saporis”. Syria, 35: 295-360.  https://www.jstor.org/stable/4197176
- Modi, J. J., (1922). The Religious ceremonies and customs of the Parsees. Bombay: British India Press.
- Moradi, Y. & Keall, E. J., (2020). “The Sasanian fire temple of Gach Dawar in western Iran: New evidence”. Iran, 58(1): 27-40. https://doi.org/10.1080/05786967.2019.1566761
- Nasrollahzadeh, C., (2019). Middle Persian Private Inscriptions in the Sasanian and Post-Sasanian Period (Funerary and Memorial Inscriptions). vol. 1, Tehran: Reserch Institute for Humanities and Cultural Studies. (in Persian).
- Naumann, R., (1961). “Takht-i Suleiman und Zendan-i Suleiman: Vorläufiger Bericht uber die Ausgrabungen im Jahr 1960”. Archäologischer Anzeiger, 76: 28-68. 
- Naumann, R., (1977). Die Ruinen von Tacht-e Suleiman und Zendan-e Suleiman und Umgebung. Berlin.
- Nöldeke, T., (1881-2). Abu Djafar Mohammed Ibn Djarir At-Tabari. M. J. De Goeje (Ed), E. J. Brill.
- Noldeke, T., (2009). History of the Persians and Arabs in the Sasanid Period. tr. by: A. Zaryab, Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies. (in Persian).
-  Oryan, S., (2014). Madayan e Hezar Dadestan. Tehran: Elmi. (in Persian).
- Panthaki, E. G. M., (2014). “The Context and Meaning of Alat”, Fezana, 27 (4): 8-11. https://fezana.org/fjissue/FEZANA_2014_04_Winter.pdf
- Perikhanian, A., (1980). The Book of a thousand judgments. California and New York: Mazda Pub.
- Perikhanian, A., (1983) “Iranian society and law”. E. Yarshater, (ed.), CHI, Vol. III (2): 627-80.
- Pigulevskaia, N. V., (2008). Shahrhaye Iran dar roozegare Parthian va Sassanian. tr. By: E. Reza, Tehran: Elmi va Farhangi. (in Persian).
- Rahbar, M., (1998). “Découverte d’un monument d’époque sassanide à Bandian Dargaz”. Studia Iranica, 27: 213-250. https://poj.peeters-leuven.be/content.php?id=2003927&url=article
- Rahbar, M., (1999). “Introducing the Adrian (Worship) of the Sassanid Artifact in Ba). ndian-e Dargaz, and examining the architectural problems of this building”. Second Congress of Iranian Architecture and Urban History, 2: 315-341. (in Persian).
- Rahbar, M., (2004). “Le monument sassanide de Bandiān Dargaz”. Studia Iranica, 33: 7-30. https://poj.peeters-leuven.be/content.php?id=563192&url=article
- Rahbar, M., (2007). “A Tower of Silence of the Sasanian Period at Bandiyan: some Observations about Dakhmas in Zoroastrian Religion”. After Alexander: Central Asia before Islam, Cribb, J. and Herrmann, G. (Eds), British Academy: 455-473.
- Rahbar, M., (2010-11). “The Bandian Dargaz FireTemple, Ones again”. Modares Archaeological Research, 4 & 5: 167-177. (in Persian).
- Rahbar, M., (2022). “Rereading the Stucco Paintings of Hall in Bandian Fire Temple and a Response to Recent Criticisms”. Journal of Archaeological Studies, 14(3): 69-92. https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.331938.143058 (in Persian).
- Sadrayi, A.; Gholinejad, M.; Koohestani, H.; Toghraie, M. & Azar, M., (2019). “A Study on the Battle of Bahram–e Goor in Keshmahin on the Basis of Motifs from Bandian–e Dargaz”. Journal of Archaeological Studies, 11(2): 171-190. https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.73113 (in Persian).
- Schippmann, K., (1971). Die iranischen Feuerheiligtümer. Berlin: Walter de Gruyter.
- Shahmardan, R., (1967). Temple of Zoroastrians. Bombay. (in Persian).
- Shapour Shahbazi, A., (2010). History of Sassanian. Tehran: Nashr-e Daneshgahi. (in Persian).
- Skalmowski, W., (1993). “On Middle Iranian dstkrt(y)”. Medioiranica: Proceedings of the International Colloquium Organized by the Katholieke Universiteit Leuven from the 21st to the 23rd of May 1990, Peeters Publishers, (Vol. 48): 157-162.  
- Sprengling, M., (1953). Third Century Iran: Sapor and Kartir. Chicago, The Institute. 
- Tafazzoli, A., (2012). Minu ye xrad. Tehran: Toos. (in Persian).
- Tafazzoli, A., (2019). “Fire Temple”. Ahmad Tafazzoli Articles, By: Zh. Amouzegar, Tehran: Toos. (in Persian).
- Unvala, E. M. R., (1922). Persian Revayat of Darab Hormozdyar. Vol 1, Bombay. (in Persian).
- Unvala, R. M., (1922). Dârâb Hormazyâr’s rivâyat. British India Press. 
- Von Der Osten, H. H. & Naumann, R., (2007). Takht-e Suleiman. tr. by: F. Najd Samie, Tehran: CHN. (in Persian).
- Windfuhr, G., (2004). “Zoroastrian and Taoist Ritual: Cosmology and Sacred Numerology”. Stausberg, M. (Ed.), Studies in the History of Religions: 173-232.