یک مجسۀ الهه مادر از جنس سنگ لاجورد، تمدن جیرفت (هزارۀ سوم پیش‌ازمیلاد)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دانش‌آموختۀ کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه جیرفت، جیرفت، ایران.

چکیده

جنوب‌شرق ایران دارای منظرگاه‌های متنوع طبیعی است و ازلحاظ باستان‌شناسی، منظرگاه‌های شهری و تمدن‌های مهمی از هزارۀ سوم پیش‌از‌میلاد را در خود جای داده است. یکی از این مناطق، حوزۀ فرهنگی هلیل‌رود یا منطقۀ جیرفت در جنوب استان کرمان است. کشفیات باستان‌شناسی طی دو دهۀ گذشته در این منطقه موجب شناسایی و معرفی یک تمدن اولیۀ شکوفا گردید که تحت‌عنوان «تمدن جیرفت» شناخته می‌شود. در سال 1379 حفریات گستردۀ غیرمجاز در سراسر حوزۀ فرهنگی هلیل‌رود صورت گرفت و درپی آن، آسیب جدی به محوطه‌های باستانی، عمدتاً گورستان‌ها، وارد آمد. در نتیجۀ این غارت گسترده، اشیای باستانی فراوانی از بافت اصلی خود خارج شد و وارد بازار سیاه شد. تعدادی از این اشیاء خوشبختانه توسط دستگاه‌های امنیتی کشف شد و داخل موزه‌های کشور جای گرفته‌اند. این مقاله به یک شئ باستانی بسیار خاص و مهم از تمدن جیرفت می‌پردازد که از حفریات غیرمجاز به‌دست آمده است. این شئ یک مجسمۀ سنگی از جنس لاجورد است که با هنرمندی، یک مادر درحال شیردادن به یک نوزاد را نشان می‌دهد. اگرچه محل کشف دقیق آن مشخص نیست اما طبق ادعای مردم محلی، این شئ از گورستان محطوط‌آباد جیرفت به‌دست آمده است. محطوط‌آباد گورستان اصلی شهر عصر مفرغی کنارصندل است که به‌طور کلی قدمت آن به نیمۀ دوم هزارۀ سوم پیش‌ازمیلاد بازمی‌گردد. با توجه به این‌که منابع لاجورد تاکنون در منطقۀ جیرفت شناسایی نشده است، به احتمال زیاد سنگ لاجورد جهت ساخت این مجسمه وارد شده است و اما مجسمۀ مذکور در دشت جیرفت تولید شده است. در این پژوهش علاوه‌بر معرفی دقیق این مجسمه، به جایگاه مجسمه‌های مشابه در تمدن‌های اولیۀ عصر مفرغ از مصر تا بین‌النهرین و عیلام پرداخته شده است.    

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Lapis Lazuli Female Statuette “La Déesse-mére” from the Jiroft Civilization, South-East Iran (3rd millennium BCE)

نویسندگان [English]

  • Nasir Eskandari 1
  • Eshrat Shahdadnejad 2
1 Assistant Professor, Department of Archaeology, University of Tehran, Iran
2 MA in Archaeology, Department of Archaeology, Faculty of Literature and Human Sciences, University of Jiroft, Jiroft, Iran
چکیده [English]

South-East Iran is a region of great archaeological significance, with diverse physical landscapes and a rich urban phase in the third millennium BCE. Recent archaeological discoveries in the Halil Rud Valley (Kerman province, Iran) brought to light a hitherto unknown civilization, the so-called “Jiroft or Halil Rud Civilization” which generally dates to the third millennium BCE. As a result of the early 2000s’s widespread looting in this region, numerous sites were plundered and severely damaged and thousands of the burial goods ended up on the black market. Although illegal digs in the region have been halted, there are still countless ancient objects in the hands of local people far more than those confiscated. The present paper deals with one of these finds from the Jiroft civilization. It presents a small Bronze Age object; a semi-precious stone statuette at present in the property of a villager living in the surroundings of Jiroft. The statuette comes from illegal excavations in the Halil Rud Valley (Southern Kerman, Iran) and represents a standing female personage. Although the discovery lot of the statuette is unclear, but it probably comes from the plundered cemetery of Mahtotabad (second half of the third millennium BCE), pertaining to the urban center of Konar Sandal. It is made of lapis lazuli, a rock notoriously imported from Afghanistan, but the evidence indicates that it was manufactured in the Jiroft area. This early Bronze Age statuette is discussed with synoptic reviews of other female sculptures in coeval ancient Mesopotamia, Elam and Egypt. Presenting the uncommon iconography of a breastfeeding female, or mother goddess, the statuette hints to an important religious identity, possibly materializing the symbolic role of breast feeding in the adoption of deified kings by goddesses.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Southeast Iran
  • Jiroft Civilization
  • Bronze Age
  • Lapis Lazuli
  • Mother Goddess
- Álvarez-Mon, J., (2020). The Art of Elam. Ca. 4200-525 BCE. Routledge Taylor & Francis Group, London and New York. 
- Caldwell J. R., (1967). Investigations at Tal-i-Iblis. Illinois State Museum Preliminary Reports 9. Springfield.
- Casanova, M., (2013). Le Lapis-Lazuli Dans L’orient Ancien, Production et Circulation du Néolithique au IIe  Millénaire av. J. C., CTHS Edition, France. 
-De Miroschedj P., (1973).” Vases et objets en  rbaniza susiens du musée du Louvre”. Cahiers de la Délégation Archéologique Française en Iran, 3: 9­79.
- Desset, F.; Vidale, M.; Eskandari, N. & Caulfield, K., (2020). “Distaffs and “temple” in early Bronze Age Iran”. EAST and WEST, 60 (1): 167-176.
- Eskandari, N.; Desset, F.; Maritan, L.; Cherubini, A. & Vidale, M., (2019). “Multi-materials Sequential Casting and a Bronze Age “royal sceptre” from the Halil Rud valley (Kerman, Iran)”. IRAN: 1-15.
- Frayne, D. R., (1997). Ur III Period (212-2004 BCE). RIME, Vol.3/2. Toronto, Bufdalo, NY, London: University of Toronto Press.
- Frayne, D. R., (2008). Pre-Sargonic Period (2700-2350 BC). RIME, Vol. 1. Toronto, Buffalo, NY, London: University of Toronto Press.
- Ghirshman, R., (1966). Tchogha Zanbil (Dur-Untash): La Ziggurat (vol. I). MDP 39. Paris.
- Frayne, D. R., (1968). Tchoga Zanbil (Dur-Untash): Temenos, Temples, Palais, Tombes (vol. II), MDP 40, Paris.
- Gruber, M. I., (1989). “Breast-Feeding Practices in Biblical Israel and in Old Babylonian Mesopotamia”. JANES, 19: 61–83.
- Kohl P. L., (2001). “Reflections on the production of chlorite at Tepe Yahya: 25 years later”. In: D. Potts and C.C. Lamberg-Karlovsky (eds.), “Excavations at Tepe Yahya, Iran, 1967–1975: The Third Millennium B.C. American School of Prehistoric Research”. Bulletin 45, Peabody Museum, Harvard University: 209–230.
- Kuhne, H., (1978). “Das Motiv der nahrenden Frau oder Gottin in Vorderasien”. in: S. Şahin–E. Schwertheim– J. Wagner (eds.), Studien zur Religion und Kultur in Kleinasiens. Festschrift fur Friedrich Karl Dorner zum 65. Geburtstag am 28. Februar 1976, Leiden: 504–515.
- Lamberg-Karlovsky C. C. & Potts D. T., (2001). “Excavations at Tepe Yahya, Iran, 1967-1975. The Third Millennium. American School of Prehistoric Research”. Bulletin 45, Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge. 
- Livingstone, A., (1989). Court Poetry and Literary Miscellanea (SAA III). Helsinki.
- Madjidzadeh Y., (2003). Jiroft: The Earliest Oriental Civilization. Ministry of Culture and Islamic Guidance, Printing and Publishing Organization, Cultural Heritage Organization, Tehran.
- Perrot, J. & Madjdzadeh, Y., (2003). (eds.) Jiroft: Fabuleuse découverte en Iran. Special issue, Dossiers d’Archéologie 287, Octobre 2003. 
- Madjidzadeh, Y. & Pittman, H., (2008). “Excavations at Konar Sandal in the Region of Jiroft in the Halil Basin: First Preliminary Report (2002–2008)”. Iran, 46: 69–103.
- Neghahban, E., (1991). Excavations at Haft Tepe, Iran. Philadelphia.
- Piran, S. & Hesari, M., (2005). Cultural around Halil Roud and Jiroft. The catalogue of exhibition of select restituted objects. National Museum of Iran, Teheran.
- Piran, S. & Madjidzadeh, Y., (2013). Objects from the Jiroft treasury, soft stone and alabaster objetcs (recovered collection) from the Halil river basin. National Museum of Iran, Pazineh Press, Teheran.
- Pittman H., (2018). “Dark Soft Stone Objects”. In: M. Lebeau (ed. ) Arcane Interregional. Artefacts Vol. II, Brepols Publishers: 107-172.
- Potts, D. T., (1999). The Archaeology of Elam. Formation and Transformation of an Ancient Iranian State (First Edition). Cambridge.
- Potts. D. T., (2016). The Archaeology of Elam. Formation and Transformation of an Ancient Iranian State (Second Edition). Cambridge.
- Rodin, T., (2014). “The World of the Sumerian Mother Goddess. An Interpretation of Her Myths”. Historia religionum, 35: 350, Uppsala: Acta Universitatis Upsaliensis.
- Scurlock, J. A., (1991). “Baby-Snatching Demons, Restless Souls and the Dangers of Childbirth: Medico Magical Means of Dealing with some of the Perils of Motherhood in Ancient Mesopotamia”. Incognita 2: 137–85.
Steible, H., (1991). Die neusumerischen Bau- und Weihinschriften: Teil 1, Inschriften der II. Dynastie von Lagaš. FAOS 9/1. Stuttgart: Franze Steiner Verlag. 
- Steible, H. & Behrens, H., (1982). Die altsumerischen Bau- und Weihinschriften: Teil I, Inschriften aus Lagaš. FAOS 5/1. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. 
- Stevens, E. E.; Patrick, T. E. & Pickler, R., (2009). “A History of Infant Feeding”. Journal of Perinatal Education, 18 (2): 32-29.
-  Steinkeller, P., (1982). “The Question of Marhashi”. ZA, LXXII: 237-265.
-  Steinkeller, P., (1999). “On Rulers, Priests and Sacred Marriage: Tracing the Evolution of Early Sumerian Kingship”. Kazuko Watanabe (ed.), Priests and Officials in the Ancient Near East. Colloquium Mitaka, 1996. Heidelberg: Universitätsverlag C. Winter: 103–137.
-  Steinkeller, P., (2006). “New Lights on Marhashi and its Contacts with Makkan and Babylonia”. Journal of Magan Studies, I: 1-17.  
- Tosi, M., (1974). “The lapis lazuli trade across the Iranian Plateau in the third millennium BC, Gururajamanjarika”. Studi in onore di Giusepper Tucci, Naples: 3-22. 
- Verderame, L., (2021). “Fashioning of Statues in Three Neo-Sumerian Unpublished Texts from Ur”. In: Notizia, Rositani and Verderame (eds.), d Nisaba za3 -mi2: Ancient Near Eastern Studies in Honor of Francesco Pomponio. Dubsar 19: 341–356.
- Vidale, M. & Lazzari, A., (2016). Lapis Lazuli Bead Making at Shahr-i Sokhta. Rome.