معماری سلجوقی در ایران؛ مسجد جامع مرند

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار پژوهشکدۀ ابنیه و بافت‌های تاریخی، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران

چکیده

هدف از این مطالعه بررسی دقیق گنبدخانۀ سلجوقی مسجد جامع مرند می‌باشد. این مسجد عمدتاً به‌دلیل دارا بودن محراب ایلخانی آن شناخته شده است. گنبدخانه بخشی از یک بنای بزرگ‌تر می‌باشد که در دوره‌های مختلف گسترش یافته است. این مسجد به‌وسیلۀ محققین قبلی که عمدتاً بر این محراب تمرکز نمودند، بررسی شده است. «ساره»، «پوپ»، «سیرو» و «ویلبر» از پژوهشگران شناخته شدۀ معماری ایران هستند که مطالعات خود را درمورد این مسجد منتشر کرده‌اند. «رابرت هیلن براند: در مطالعات مفصل خود مسجد مرند را به همراه سایر بناهای گنبددار شمال‌غرب ایران را جزو « شیوۀ قزوین» دسته‌بندی می‌کند. تاکنون به‌جز شباهت‌های معماری هیچ مدرک محکمی تاریخ سلجوقی مسجد جامع مرند را تأیید نکرده است. این پژوهش نخست به معرفی مسجد می‌پردازد و سپس ویژگی‌های معماری گنبدخانۀ آن را بررسی می‌کند. این گنبدخانه بخشی از یک ساختمان مستطیل‌شکل است که در بخش تاریخی شهر قرار دارد. این ساختمان در دوره‌های مختلف تاریخی توسعه و تغییر یافته است. این ساختمان فاقد حیاط و یا یک ورودی تاریخی است. باوجود تخریب گنبد، گنبدخانه هنوز ویژگی‌های اولیه معماری خود را حفظ کرده است. این خصوصیات اصلی عبارتنداز: گنبدخانۀ مربع‌شکل، منطقۀ انتقال نیروی شاخصی که با سایر نمونه‌های سلجوقی تفاوت دارد و نیز کتیبه‌ای گچ‌بری شده که به دور گنبدخانه است از خصوصیات بارز این بنا می‌باشد. تکمیل خوانش کتیبه‌های محراب در حد امکان و بر پایۀ اطلاعات موجود از دیگر اهداف این مطالعه است. بررسی کتیبۀ گنبدخانه مورد غفلت پژوهشگران قبلی واقع شده است. اطلاعات جدیدی که در جریان حفاظت و مرمت این کتیه به‌دست آمد تاریخ مسجد را روشن و ساخت آن را در دورۀ سلجوقی تأیید نمود. به‌علاوه، در این پژوهش برخی از طرح‌های منتشر نشده از این بنا ارائه می‌گردد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Saljuq Architecture in Iran; Masjid-i Jam‘of Marand

نویسنده [English]

  • Alireza Anisi
Associate Professor, Research Center for Historic Monuments and Cities, Iranian Research Insititute for Cultural Heritage and Tourism (RICHT), Tehran, Iran.
چکیده [English]

The study aims to discuss the Saljuq dome chamber of the Masji-i Jami‘at Marand in detail. The building is mainly famous for its Ilkhanid Mihrab. The dome chamber is part of a larger structure that was expanded in various periods. The mosque was examined by previous scholars, who mainly focused on the Mihrab. Sarre, Pope, Siroux and Wilber are well-known scholars of Iranian architecture who have published their survey about the mosque. In his lengthy studies, Robert Hillenbrand categorises the Marand mosque, with other domed mosques of northwest Iran, as the “School of Qazvin”. However, no hard evidence confirmed a Saljuq date for the Marand Jami‘except for architectural similarities. The present study mainly focuses on the dome chamber of the building. The article first introduces the mosque and then examines its dome chamber. The dome chamber is placed in a rectangular structure in the historic part of the city. The building was developed and changed at various times. The building has neither a courtyard nor a historic entrance. Despite its vanishing dome, the dome chamber still preserved its original architectural features. The building’s main features are the square dome chamber, the stunning transition zone that differs from other Saljuq cases, and an inscription band of carved stucco encircles the dome chamber.  Providing a comprehensive reading of the Mihrab’s inscriptions as much as possible based on previous studies and the fieldwork of the writer is a further purpose of the study. The inscription band of the dome chamber has not received enough attention from earlier scholars. The fresh material that was found in the conservation procedures of the building shed light on the mosque’s history.  The founded date confirmed the erection of the dome chamber in the Saljuq period. The study also provides some unpublished drawings of the building.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Marand
  • Mosque
  • Saljuq
  • Dome Chamber
  • Inscription
- Al-Muqaddasī, M., (1361/1983). Aḥsan al-Taqāsīm fī Ma‘rifat al-Aqālīm. Trans. A. N. Munzavi, Tehran.
- Anisi, A., (1396/2017). Motale-i dar Hifazat va Marimat Jumi‘Masjid-i Ardabil. Tehran. Cultural Heritage and Tourism Research Institute.
- Arberry, A. J., (1964). The Koran Interpreted. A Translation, London: Oxford University Press.
- Azizian, J. H, (1378/1999). Tarikh Marand. Mashad: Gohar-i Sayah.
- Blair, S., (1983). “The Coins of the Later Ilkhanids, a Typological Analysis”. Journal of the Economic and Social History of the Orient, 26, (3): 295-317.
- Bosworth, C. E., & Savory, R. M., (2012). “AMĪR-AL-OMARĀʾ”. Encyclopædia Iranica, I/9: 969-971, available online at http://www.iranicaonline.org/articles/amir-al-omara (accessed on 30 December 2012).
- Buladhari, A., (1364/1985). Futūh al Buldān. Trans. A. Azarnoush, 2nd ed. Tehran, Soroush Publisher.
- Dodd, E. C. & Khairallah, S., (1981). The Image of the Word A Study of Quranic Verse in Islamic Architecture. 2 Vols., The American University of Beirut.
- Edwards, C. & Edwards, D., (1999). “The Evolution of the Shouldered Arch in Medieval Islamic Architecture”. Architectural History, 42: 68-95. 
- Fourouzani, S. A., (1393/ 2015). Saljuqian az Aghaz ta Farjam. Tehran: Samat.
- Godard, A., (1936). “Les anciennes mosquees de L’Iran”. Athàr-é Iràn I: 187-210 & 398-95.
- Hagras, H, (2023). “The Architectural Characteristics of the Saljuq Domes in Isfahan‟ ‘s Mosques”. Majali Mi ‘mary van Funun va Ulum Insani, 3 (37): 868-90 
- Hillenbrand, R., (1976 a). “Saljuq dome chambers in north-west Iran”. Iran, XIV: 93-102.
- Hillenbrand, R., (1976 b). “Saljuq Monuments in Iran: III, The domed Masgid-i Gami‘at Sugas”. Kunst des Orients, X: 47-79.
- Hillenbrand, R., (1972). “Saljuq Monuments in Iran: I”. Oriental Art, XVIII/1: 64-77.
- Ḥudūd al-‘Alam min al-Mashriq ila al-Maghrib. (1362/1983). (ed.), M. Sutūda, Tehran.
- Ibn Huqal, 1366/1997). Safar Nāma Ibn Ḥūqal Iran dar Surat al-Arz. 2nd edition, Trans. J‘afar Shu‘ār, Tehran: Amirkabir.
- McClary, H. & Danesh, L., (2023). “Tabrizi School of Ilkhanid Stucco Carving? A Comparative Analysis of Ilkhanid Mihrāb in Urmia, Marand and Tabriz”. Der Islam, 100 (1): 164-212.
- Nishaburi, Z., (1332/ 1953). Saljuqnama. Tehran: Khavar Iran.
- Pashaei Kamali, F.; Sevgi, Y. & Amin, M. A., (2020). “Zone of Transition in Saljuq Dome Chambers of Iran”. International Journal of Architecture and Urban Development, 10 (1): 5-18.
- Pope, A., (1981 a). “Islamic Architecture H. Fourteen Century”. A Survey of Persian Art, e ds. Pope, A., and Ackerman, P., Vol. III: 1096-07.
- Pope, A., (1981 b). “Islamic Architecture H. Fourteen Century”. A Survey of Persian Art, eds. Pope, A., and Ackerman, P., Vol. VIII: 398.
- Sarre, F., (1901). DENKMÄLER PERSISCHER BAUKUNST. Berlin.
- Siroux, M., (1956). “La Mosquee Djoumeh de Marand”. Arts Asiatiques, 3(2 ): 89-97. 
- Wilber, D. N., (1955). The Architecture of Islamic Iran: The Ilkhanid Period. Princeton University Press.