تعامل الگوی فضایی مسجد – مدرسه‌های دوره قاجار با معماری وارداتی غرب (نمونه موردی مسجد-مدرسه سپهسالار تهران)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه شهرسازی دانشگاه بوعلی سینا

2 دانشجو کارشناسی ارشد،دانشگاه بوعلی سینا

3 دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه بوعلی سینا

4 دانشجوی دکترای دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه

چکیده

در عصر قاجار تعدادی از عناصر معماری غربی وارد معماری ایرانی شد. این عناصر، ابتدا تأثیر خود را بر ساختمان‌های سلطنتی و اعیانی، سپس بناهای عمومی و معماری مسکونی و بناهای مذهبی گذاشتند. تا زمانی‌که تکنیک به‌کار‌‌گرفتن آن‌ها وارد ایران نشده بود، زبان معماری در حد تکرار الگوی بعضی از عناصر باقی‌ماند یا در حد ایده گرفتن و ساختن آن به‌شیوه‌ای سنتی دگرگون نشد. تا آن زمان، تغییر آن با تزیینات و روحیه‌ای ایرانی بود؛ بنابراین نفوذ این عناصر در ساختمان‌ها و ترکیب آن با معماری ایرانی، سبکی متفاوت به‌وجود آورد و ساختمان‌هایی با این سبک جدید بنا شد. یکی از این نمونه‌ها، مسجد و مدرسه‌ی سپهسالار است. این مسجد، نخستین و بزرگ‌ترین مسجد و مدرسه‌ی عالی در شهر تهران و از نزدیک‌ترین تلفیق‌های میان معماری ایرانی و معماری مساجد استانبول است. در این مقاله، ویژگی‌های معماری دوره‌ی قاجار و میزان تأثیر غربی بر معماری این دوره پرداخته شده است. همچنین روند تاریخی در مسجد سپهسالار و نوآوری‌های به‌وجود آمده در عناصر تشکیل‌دهنده‌ی آن با توجه به نحوه‌ی تکامل این اجزا در بنا بررسی شده است. روش تحقیق استفاده شده، تحلیلی-کیفی بوده و از روش جمع‌آوری اطلاعات به‌صورت میدانی و کتابخانه‌ای استفاده گردیده است. در این مقاله به سؤالاتی چون: 1- عناصر تأثیرپذیرفته معماری مسجد سپهسالار از معماری غربی در دوره‌ی قاجار کدام‌اند؟ 2- تعامل الگوی معماری مسجد-مدرسه‌ی سپهسالار با معماری غربی در چه سطحی می‌باشد؟ پاسخ داده می‌شود؛ هدف از بیان این سؤالات رسیدن به‌میزان و نحوه‌ی نفوذ معماری اروپایی به معماری ایرانی می‌باشد. در ادامه‌ی بررسی‌های انجام گرفته، مسجد-مدرسه‌ی سپهسالار با تأثیراتی که از معماری غربی در ساختار و تزیینات بنا به‌همراه داشته است؛ با بومی‌سازی و حفظ شخصیت معماری ایرانی ظاهری شبیه به معماری غربی (عثمانی) پیدا کرده است. اما به‌وضوح معماری این مسجد-مدرسه، ایرانی-اسلامی دوره‌ی قاجاری می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Interaction by the Architecture of the Mosque Qajar Period Imported West (Case Study of Tehran Mosque Sepah Salar)

نویسندگان [English]

  • hasan sajadzadeh 1
  • rahmat daryaei 2
  • mohammad hosein ebrahimi 3
  • Sara Mesri 4
1 Assistant Professor Bu-Ali Sina University Department of Urban Development
2 Graduate student, University of Bu-Ali Sina
3 graduate student,Bu-Ali Sina University
4 Student
چکیده [English]

During the age of Ghajar, some of the western architecture’s elements were imported to Iranian architecture. At first, these elements influenced the imperial and aristocratic constructions and then they moved to public places, residential buildings and the religious constructions. Before the time that this technique comes to Iran, our architecture language was not changed yet. Up to those years the changes were just to repeat some elements or getting ideas from the constructions and make a new one in a traditional style. So the entrance of these elements and their combination with the traditional Iranian architecture made a different style and new buildings were made based on this style. one of these buildings is the mosque and school of Sepah Salar (Martyred Motahhari). It’s the first and the largest mosque and school in Tehran and it’s the nearest construction to the style of Istanbul’s mosques in this paper, Historic architecture of mosques in different periods studied, the architectural features European architecture so the course will examine the impact of Qajar Iran. The research method is an analytic method and the information is collected through the libraries and fields. The findings show the evolutionary procedure of the components. Sepahsalar mosque and school are two buildings from Ghajar dynasty which changed compared with other buildings that built before them. Mirza Hosseein Khan Sepahsalar built these school and mosque which followed this idea from presented in Ottoman embassy. These buildings are the symbols of integration of Iranian and Western architecture which shows priority of Iranian architect. When we look to Sepahsalar mosque, Ottoman architecture style is clear. The structure of these buildings inspired of Safavi and Teymoori dynast which mixed by western architect style. This impact can be found in mosque plan, under the dome, the dome is located on the bald half, lots of minarets, the clock tower, the arches in the façade, carved on the base of the minarets which designed with flowers and plants, Kofi line used in dome tiles and Building facades which are look like Ottoman dynasty. In addition, we can see these Ottoman architecture styles in designing of building faced, not in structure of buildings. These buildings built by Islamic-Iranian architect style which designed by European style. The method of constructing this building on the half-bones and placing the dome in the dome can be considered an adaptation of the Ottoman architecture and the lightest dome made by the mosques until that time. The most important interaction is in the mosque dome construction technique. This technique can also be seen in the Ottoman architecture. In the bald structure, the dome is placed on the second dome, which is actually larger than the dome, and the upper part and the four parts along the edge of the dome are removed from it. These four components are in the form of four arcs whose surface joins together and form a square. The structure of the bald spine, with its heavy grip on the walls and preventing it from entering the wall itself, makes it possible to create a wide interior space such as the inner space of Ayasofia and the Sepehsalar Mosque. This method of constructing a dome with half baldness was never used prior to the construction of Aesophia. The half-bones not only control the beauty of the dome space, but also control the lateral forces of the dome, and effectively transmit the dome’s weight downwards. With the above interpretations, the impact on the construction of the dome with the baldness method and its localization can be considered as an achievement in the architecture of the Qajar period. So, with the influence of the Sepahsalar mosque from western architecture and the combination of different architectural elements, this mosque can be considered as a link style.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Age of Ghajar
  • Architectural elements
  • Traditional Architecture
  • Western Architecture
  • SepahSalar Mosque
- افشاراصل، مهدی و خسروی، محمد باقر، 1377، «معماری ایران در دوره‌ی قاجار»، هنر ومعماری، هنر، شماره‌ی 36، صص 120-138
- اوکین، برنارد، 1987، معماری تیموری در خراسان، ترجمه‌ی علی آخشینی، تهران: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
- بمانیان، محمدرضا، شهیدی، محمدشریف و مرندی، محمداسمعیل، 1387، «بررسی سیر تحول عناصر کالبدی در مسجد-مدرسه‌ی شهید مطهری»، کتاب ماه هنر، ص 88
- بلر، شیلا، و ام. بلوم، جاناتان، 1995، هنر و معماری اسلامی، ترجمه‌ی اردشیر اشراقی، 1381، تهران: سروش.
- پارسی، فرامرز، 1393، «معماری قاجار، نقطه‌ی عطف تاریخ معماری ایران»، فصلنامه هنر معماری، شماره‌ی 33، ص 88
- پارسی، فرامرز، 1384، «مسجد-مدرسه سپهسالار-، مجله معمار، شماره‌ی 35، ص 76.
- پاکدامن، بهروز، 1373، «نگاهی کوتاه بر شیوه‌ها و گرایش‌های معماری در تهران»، کتاب تهران، جلد چهارم، چاپ اول، ص 109.
- پیرنیا، محمدکریم، 1382، سبک‌شناسی معماری ایران، تدوین: غلامحسین معماریان، پژوهنده، چاپ 2.
- پیرنیا، محمدکریم، 1380، آشنایی با معماری اسلامی ایران، تدوین: غلامحسین معماریان، تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت چاپ 5 .
- پوپ، آرتور، ۱۳۷۷، سیر و صور نقاشی ایران، ترجمه‌ی یعقوب آژند، تهران: هرمی،
- حاجی‌قاسمی، کامبیز، 1379، گنجنامه مدارس، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
- ذاکرزاده، امیرحسین، 1373، سرگذشت طهران، قلم.
- ریاحی، محمدحسین، 1385، ره‌آورد ایام، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
- زمرشیدی، حسین، 1390، «آموزه‌های معماری ایرانی و ساختمان‌سازی مسکونی از دوره‌ی قاجاریه تا امروز»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره‌ی 6، ص 1.
- سپنتا، عبدالحسین، 1346، تاریخچه‌ی اوقاف اصفهان، اصفهان: اداره‌ی کل اوقاف منطقه‌ی اصفهان.
- سلطان‌زاده، حسین، 1389، «زیبایی‌های معماری ایران- مسجد‌مدرسه‌ی سپهسالار»، فصلنامه معماری و فرهنگ، شماره 41، ص 111.
- قبادیان، وحید، 1385، معماری در دار الخلافه ناصری سنت و تجدد در معماری معاصر تهران، نشر پشوتن، تهران.
- گدار، آندره، 1366، آثار ایران، ترجمه‌ی ابوالحسن سروقد مقدم، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
- مراثی، محسن و جمالی، شادی، 1390، «مقایسه رابطه فضای مثبت و منفی‌ در کاشی‌کاری مسجد امام خمینی (ره) اصفهان‌ با مسجد و مدرسه‌شهید مطهری‌تهران»، کنگره، شماره‌ی 18، ص 83.
- مصطفوی، محمدتقی، 1361، آثار تاریخی طهران، ج ۱، به‌کوشش: میرهاشم محدث، تهران.
- منصوری، کاوه و چاوش‌نژاد، آیسان، 1392، «پیدایی و سیر تحول معماری مساجد اسلامی بر مبنای نظریه‌ی تکامل (از صدر اسلام تا دوره‌ی قاجار)»، فصلنامه هنر و معماری، شماره 31، ص 66.
- میرمیران، سید هادی، 1372 ، «نگاهی به معماری دوره‌ی قاجار»، معمار،  شماره‌ی 8، ص 102.
- هوشیاری، محمدمهدی، پورنادری، حسین و فرشته‌نژاد، سید مرتضی، 1392، «گونه‌شناسی مسجد-مدرسه در معماری اسلامی ایران، بررسی چگونگی ارتباط میان فضای آموزشی و نیایشی»، دوفصلنامه معماری ایرانی، شماره‌ی 3، ص 66.