گاه نگاری غار-دژِ اِسپهبَدان بر اساس؛ پیشینه، وجوه تسمیه و دگرگونی هایِ کاربریِ

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 استاد گروه باستان‌شناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی و دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 دانشیار گروه باستان‌شناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی و پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران

چکیده

ساختارِ منحصربه‌فردی که به آن خواهیم پرداخت، دژی به‌نام «الطاق(/تاق)»، از عهد باستانی ایران است، که به‌سبب مهابتِ ساختار منحصر به‌فردش و جایگاه حصین غیرقابل دسترسش، نقشی کلیدی در رُخدادهای سرنوشت‌ساز تبرستان داشت. چهره‌هایی نام‌آور از «منوچهر پیشدادی» تا «مازیار قارن» آخرین اسپهبد تبرستان، در این دژ، مأوا گزیده و این ساختار به‌سبب پیشینه‌ی دور و درازش دارای نام‌های گوناگون و وجوه تسمیه بسیار هست؛ اما در باب کاربری آن مجهولات بسیار وجود دارد و پرسش اصلی این است، که چگونه می‌توان با بررسی وجوه تسمیه‌ی متفاوت این سازه، به گوناگونی کاربری آن در ادوار کهن دست یافت؟باید توجه داشت، وجوه تسمیه‌ی متعدد، صرف‌نظر از آن‌که حکایت از تراوشات ذهن و باورهای نادرست ناشی از ناآگاهی عوام از اسرار و کیفیت این ساختار شگفت دارد؛ در نگاهی دیگر، با قدمت دور و دراز آن پیوند دارد و به تعبیر دیگر بازتاب پیشینه‌ی کاربری این ساختار در گذر روزگاران می‌تواند باشد و این فرضیه‌ی اصلی پژوهش است. بنابراین در این جُستار، هدف آن ا‌ست برای نخستین‌بار به واکاوی تغییرات کالبدی و کاربریِ «غار-دژِ اسپهبدان»، برپایه‌ی وجوه تسمیه و سیر تطور و تکامل این ساختار، گوناگونی و کاربری آن از بدو پیدایش غار تا آخرین مرحله‌ی حیات تاریخی‌اش بپردازیم. روش پژوهش، مبتنی‌بر شیوه‌ی تاریخی-تحلیلی و با رویکرد مطالعات کتابخانه‌ای شامل بهره‌گیری از مستندات تاریخی و دانشِ ریشه‌شناسی واژگان (/اتیمولوژی) و پژوهش میدانی باستان‌شناختی و جغرافیای تاریخی، با رَهیافت تحلیلی خواهد بود. در بررسی وجوه تسمیه‌ی غار-دژ اسپهبدان، پیوند میان برخی از این نام‌ها و دگرگونی‌های کالبدی و کاربری‌ این ساختار شناسایی شد و شواهدی از بهره‌گیریِ بشرِ عهد پارینه‌سنگی از این مکان تا پرستش‌گاهِ مهری، گوردخمه، خزانه و دژ، به‌دست آمد، بررسی و شناسانده شد و از این پس به استناد مستندات ارائه شده، باید آن‌را ‌با نام حقیقی‌اش، «غار-دژ اسپهبَدان» نامید.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Chronology of the Stronghold-Cave Spahbedān Based on: Historical Background, Appellations and Usage Changes

نویسندگان [English]

  • Saman Tofigh 1
  • Bahman Firuzmandi shirehjini 2
  • Mohammad Mortezaei 3
1 PhD in Archeology, Department of Archeology, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
2 Professor, Department of Archeology, Central Tehran Branch, Islamic Azad University and Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran
3 Associate Professor, Department of Archeology, Central Tehran Branch, Islamic Azad University and Cultural Heritage and Tourism Research Institute, Tehran, Iran (R.I.C.H.T)
چکیده [English]

The unique structure, a fortress called “Tāq” is from the ancient era of Iran, due to its unique structure and its inaccessible position, it played a key role in the decisive events of the Tabaristān. Famous figures from Manūchehr Pishdādi to Māzyār Qāren, the last Spahbed of Tabaristān, they lived in this fort and this structure has many names and forms of decoration due to its long history. But there are a lot of unknowns about the usage and the main question is, that by examining different appellations of this structure, we will find its variety usage in ancient time. It should be noted, however, that the multiple appellations, regardless of the false imagination and beliefs of the unaware of the secrets and quality of this marvelous structure, at another glance; it is related to its long history and in other words, it can be a reflection of the usage history of this structure over time, and this is the main hypothesis of the study. For the first time, to analyze the Physical changes and Usage changes of “Stronghold-Cave Spahbedān”, based on the appellations and evolution of this structure, its Variety and Usage from the beginning of the cave to the last stage of its historical life. This research method will be based on the method of library studies involving the use of historical documentation and knowledge of vocabulary Etymology and Archaeological field research and Historical geography, with an analytical approach. In reviewing the appellations of the “Stronghold-Cave Spahbedān”, link between some of these names and physical changes & Usages of this structure was identified and evidence of human use of the Paleolithic from this site to the Mithraeum, Rock Grave, Treasury and Fortress were obtained. Reviewed and introduced. so, henceforth referred to as the “Stronghold-Cave Spahbedān”.
Keywords: Stronghold-Cave Spahbedān, Tāq Fortress, Usage Changes, Etymology.
 
Introduction
The Lāp Kamar Mount of the Eastern Alborz Mountains, includes a huge cave. That’s mostly it is considered to be the result of the “kārst” phenomenon. However, according to the authors, the use of the word “Cave” is not wrong, but it has become clear in scientific studies that this crater, despite its high and wide width, does not have much depth and it must be considered an “Vault”, dating back to the third era of geology. This vault and its surrounding structures, together, have created a mysterious fortress called Al-Tāq [Vault]. Today, it is better known as “Spāhbed Khūrshid Cave-Fortress or Spāhbedān Cave-Fortress” and is unique in the ancient structures of Iran and by continuing research activities, more protection and awareness will be at the forefront of the wonders of the world’s rock defense architecture. Spāhbedān of Tabaristan were descendants of “Qāren Pahlav” & “Sāssānid Gāwbāreh” in Savādkūh. Which had retained the imperial manifestations of ancient Iran until then and finally, in the third century AH, with the all-out Arab invasion, which led to the death of Māzyār Qāren, the last Spāhbed of Tabaristān, the era of Spāhbedān Tabaristān ended and the Spāhbedān Cave-Fortress was abandoned and the only access route to the arch was destroyed and this invincible refuge of theirs was lost in the maze of history.
Nearly 1200 years have passed since the last attempts to identify and access all the structures of the arch fort, and it is not unreasonable to put the word “discovered” on this amazing structure. Prior to this research, there was no proper knowledge of it, and the archeological community and related scientific communities in Iran and the world were not aware of the existence and manner of this architectural masterpiece of ancient Iran.
Numerous appellations, it also reflects the background of the usages of this structure over time. The main question is, which by revieww ddifferent denominations of this Structure, Will we achieve its Usages in ancient times. The research method will be based on the method of library studies and the use of historical documents and etymological Survey research and historical geography, with an analytical approach.
 
Discussion
The first credible reports of the identification of this Cave-Castle, published by Cavemen (Moshiri, 1950), (Sanjari, 1960) and (Sheikhli, 1962). An Archaeologist; Saman Tofiq conducted the first centralized studies of this structure in 2004, which he introduced as a combination of the cave [arch] + the fort [castle] (Tofiq, 2004) and his surveys at master thesis (Tofiq, 2010) and related article (Tofiq, 2011) published.In 2015 as the Head of the project “Cave-Fortress of Spahbed Khūrshid” he carried out Historical, Archeological &Architectural Studies in two consecutive seasons, (Tofiq,2016) and also conducted additional studies of this structure in the form of a doctoral dissertation (Tofiq, 2018).
The most authoritative of these names, according to historical sources, are: “Div-e Keli [Cave of White Dave], Manūchihr Treasury, Dokān-e Sūleimān, Spāhbedān Cave, Hisn Al-Tāq [Tāq Fortress], Tāq of Darband-e Kūlā, Spāhbed Khūrshid Cave [Fortress], Tāq of Windād Hūrmazd, `Āisha Kargil-e De‍ and Lāp-e Kamar [gap of mountain]” (Tofiq, 2016 /2:12).
For the purpose of appellation and using this fort, we investigate the prehistoric to the third century after Islam. From the remnants of the Paleolithic era to Spāhbedān Tabarestān.
We know that Caves have always been the place of intuition, the Cave-Fortress of Spāhbedān; With these characteristics, in the belief of the common people, is definitely one of the manifestations of Supernatural forces and has been used as a place of gods,Temples or Mithraeum. In prehistoric era, in Būndahishn is considered to be Faridūn Palace in the land of Patishkhwārgar, and in the ibn-e faqih narration was treasury of Manūchihr Shāh too where is the desired location.
The Cave-Fortress of Spahbedān was the center of the Iranian-Arab conflict, and the lasted battlefield from the year (839-642 AD = 21-225 AH) (Tofiq, 1397: 91).
 
Conclusion
In this article, by analyzing the background and examining the names of the cave-fortress of Spāhbedān, the connection between some of these appellations and physical changes and the use of this structure was identified and evidence of the use of Paleolithic man from this place to Mihr Temple, Rocky grave, the Treasury and the fort were obtained, investigated and identified.
Due to its usage as a fortress and shelter and the Vault or cave form of this structure, it is worth naming it with its real name, “Cave-Fortress of Spahbedān”, which according to studies is the Goldest era of this structure. On the other hand, it became clear that when Khūsrow I, appointed the Qāren House to Spahbeds of Khurāsān in 557 AD, they built or rebuilt buildings such as Darband and Gorgan walls in the northern borders of Tabaristān. Also, the structural similarity of Spahbedān Cave-Fortress with Tāq-e Kisra and the Pahlavi documents of Tabaristān discovered from this area related to Spahbeds of Qāren House” are strong evidence for this theory.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Stronghold-Cave Spahbedān
  • Tāq Fortress
  • Usage Changes
  • Etymology
ابن‌اسفندیار، محمدبن حسن، 1320، تاریخ طبرستان. به‌تصحیح: عباس اقبال‌آشتیانی، تهران: ناشر پدیده خاور.
- ابن‌فقیه، محمدبن اسحاق، 1349، اَلبُلدان. مترجم: مسعودی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- آلتهایم، فرانس، 1393، ساسانیان و هون‌ها. ترجمه‌ی هوشنگ صادقی، چاپ اول، تهران: انتشارات فرزان روز.
- الحارث بن حلّزه، 1411 هـ.ق. (=1991 م.)، دیوان، امیل بدیع یعقوب. بیروت: الناشر؛ دارالکتاب العربی، الطبعه الأولی.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، 1373، التدوین فی احوال جبال شروین. به‌تصحیح: مصطفی احمدزاده، تهران: انتشارات فکر امروز.
- بلعمی، ابوعلی محمدبن محمد، 1378، تاریخنامه طبری. به تصحیح و تحشیه: محمد روشن، تهران: انتشارات سروش.
- بیرونی‌خوارزمی، ابی‌ریحان، محمدبن احمد، 442هـ.ق. (=.A.D 1050)، آثار الباقیه عن قرون الخالیه. ایتالیا، رم، مؤسسه ایزمئو، موسترا دی آرته پرسیانا (1956)، شماره‌ی نسخه 454، تاریخ (.A.D 1307)، زبان عربی، به نگارش: ابی‌بکر رستم بن احمد الشروینی (ص: 57).
- پاکزادیان، حسن، 1387، تاریخ و گاهشماری در سکه‌های اسپهبدان و حکام عرب در تبرستان. سمنان: نشر مؤلف، چاپ اول.
- توفیق (کارن)، سامان، 1389، «تحلیل ساختاری قلاع نظامی ساسانی در منطقه سوادکوه مازندران». پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد، دانشگاه آزاد ابهر، دانشکده‌ی علوم انسانی (منتشرنشده).
- توفیق (کارن)، سامان، 1390، «قلعه تاق اسپهبد خورشید». مجله علمی- تخصصی باستان‌شناسی کندوکاو، دانشگاه آزاداسلامی واحد همدان، سال 3، شماره‌ی 4، صص: 60 -84.
- توفیق (کارن)، سامان، 1392، «دوده‌مان کارن». مجموعه مقالات همایش یک‌روزه باستان‌شناسی نهاوند (به‌مناسبت پاسداشت استاد مهدی رهبر)، صص: 299-314.
- توفیق (کارن)، سامان، 1393، «استحکامات دفاعی تبرستان آمیزه‌ای از تکنیک معماری باستان و استحکام معماری بومی». دومین همایش ملی هنر تبرستان، معماری بومی، دانشگاه مازندران، صص: 108-119.
- توفیق (کارن)، سامان، 1394-1395، «گزارش بررسی و مستندسازی باستان‌شناسی غار-دژ اسپهبد خورشید شهرستان سوادکوه مازندران». جلد 1، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری.
- توفیق (کارن)، سامان، 1394-1395، «گزارش بررسی و مستندسازی باستان‌شناسی غار-دژ اسپهبد خورشید شهرستان سوادکوه مازندران». جلد 2، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری.
- توفیق (کارن)، سامان، 1397، «مقاله؛ دربند کولا آوردگاه راهبردی اسپهبدان تبرستان». فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره‌ی هشتم شماره‌ی 18، صص: 123-140.
- توفیق (کارن)، سامان، 1397، «غار-دژ اسپهبد خورشید». رساله دکتری رشته باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی (منتشرنشده).
- توفیق (کارن)، سامان، 1399، «اسرار تومارهای پهلوی مکشوف در تبرستان». (در دست انتشار). 
- پروکوپیوس، 1391، «جنگ‌های پارسیان؛ ایران و روم». ترجمه‌ی محمد سعیدی، تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی، چاپ پنجم.
- دینوری، ابوحنیفه، 1394، اخبار الطوال. مترجم: محمود مهدوی دامغانی، چاپ نهم، تهران، نشر نی.
- سیسیلی، دیودور، 1384، ایران و شرق باستان در... . ترجمه و حواشی: از ح. بیکس شورکایی و اسماعیل سنگاری، تهران: انتشارات جامی.
- رضی، هاشم، 1384، دین و فرهنگ ایرانی پیش از عصر زرتشت. تهران: سخن، چاپ دوم.
- ستوده، منوچهر، 1375، از آستارا تا استارباد. جلد چهارم، تهران: نشر آگه.
- سنجری، محمود، 1339، «غار افسانه‌ای اسپهبد خورشید». مجله کیهان ورزشی، شماره‌ی 29، صص: 14- 15.
- سنجری، محمود، 1339، «غار افسانه‌ای اسپهبد خورشید». مجله کیهان ورزشی، شماره‌ی 31، ص: 14.
- سورتیجی، سامان، 1381، قلاع باستانی مازندران. تهران: انتشارات و تولیدات فرهنگی ... سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
- شیخلی، چنگیز، 1341، «دژ عظیم و تسخیرناپذیر اسپهبد خورشید گشوده شد». مجله‌ی شکار و طبیعت، شماره‌ی 35، صص: 44-51.
- طبری، محمدبن جریر، 1353، تاریخ الرسل و الملوک. ترجمه‌ی ابولقاسم پاینده، جلد یازدهم، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- عبدلی فرد، فریدون، 1396، قوم های ایرانی پیش از آریائیان و آریائیان. تهران: نشر هیرمند.
- عدلی، محمود. بی‌تا، «غار افسانه‌ای اسپهبد خورشید»، نشریه سیری در مازندران.
- فردوسی، ابوالقاسم، 1341، شاهنامه‌ی فردوسی. جلد اول و دوم، به‌تصحیح: م.ن. عثمانوف، اداره انتشارات دانش شعبه‌ی ادبیات خاور، آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروری، چاپ مسکو.
- فرنبغ دادگی، 1395، بندهش. ترجمه‌ی مهرداد بهار، تهران: انتشارات توس، چاپ پنجم.
- کریستن‌سن، آرتور، 1387 الف، ایران در زمان ساسانیان. ترجمه‌ی رشید یاسمی، تهران: انتشارات دنیای کتاب.
- کریستن‌سن، آرتور، 1387 ب، کیانیان. ترجمه‌ی ذبیح‌الله صفا، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- مجمل‌التواریخ والقصص، ۱۳18، به‌تصحیح: محمدتقی بهار ملک‌الشعرا و...، تهران: انتشارات کلاله خاور، بی‌تا.
- مشیری، چنگیز، 1329، «صعود بقله علمدار کوه و کشف انتهای غار دیوسفید "سپهبد خورشید"». مجله نیرو و راستی، سال هشتم، شماره‌ی 302، صص: 16-17.
- نظامی‌عروضی سمرقندی، احمدبن عمر، 1327، چهار مقاله. به تصحیح و اهتمام: محمد قزوینی، به‌کوشش: محمد معین، تهران: انتشارات ارغوان.
- ورمازرن، مارتین، 1387، آئین میترا. ترجمه‌ی بزرگ نادرزاده، تهران: انتشارات نشر چشمه.
- هدایت، صادق، 1342، زند وهومن یسن و کارنامه‌ی اردشیر بابکان. تهران:  چاپ سوم، انتشارات امیرکبیر.
- هرمان، جورجینا، 1373، تجدید حیات هنر و تمدن در ایران باستان. ترجمه‌ی مهرداد وحدتی، تهران: نشر دانشگاهی.
- یاقوت حموی، شهاب الدین، 1397، معجم البلدان. جلد چهارم، بیروت: نشر دار صادر.
 
- Akin, G., 1985, Doğu ve Güneydoğu Anadolu 'daki Tarihsel Ev Tiplerinde Anlam (Meaning in the Historical House Types in Eastern and Southeastern Anatolia), IT. U. Arch. Facpubl, Istanbul.
- Arrian, 1813, Arrian`s History of the Expedition of Alexander the Great&Conquest of Persia. Translated from the Original Greek, By M. Rooke. The second edition, Printed by W.M. `Dowall,Pemberton row, London.
- B. Isfandiyār, M., 1905. An Abridged Translation of the History of Tabaristān. Browne, E, G, Printed E. G. Brill, Leyden.
- Boyce, M., 1968, The Letter of Tansar. Istituto Italiano per il Medio ed Estremo Oriente, Rome.
- Bull, J. R., 1978, ةtudes Mithriaques; The Mithraeum at Caesarea Maritima. Acta Iranica 17, Vol IV, Printed in Belgium.
- Campbell, L. A., 1968) Mithraic Iconography and Ideology. E. J. Brill, Leiden.
- Gignoux, Ph., 2012, Une archive post-sassanide du Tabaristān (I). R. Gyselen (ed.), Objets et documents inscrits en parslg [Res Orientales, XXI], Bures-sur-Yvette, Pp. 29-96.
- Gyselen, R., 2007, “Sasanian Seals and Sealings In The A. Saeedi Collection”. Actairanica, No. 44, Belgium.
- Porphyry, 1823, Select works of Porphyry, On the Cave of the Nymphs in the Thirteenth Book of the Odyssey. Translated from the Greek by Thomas Taylor, Printed by J. Moyes, Greville street, London.
- Rezakhani, Kh., 2020, “Notes on the Pahlavi Archives I: Finding *Haspīn-raz and the Geography of the Tabarestan Archive”. Dabir journal, No. 7, P. 120.
- Sachau, E., 1879, The Chronology of Ancient Nations,An English Version Of The Arabic Text Of The Athār-UL-Bākyia OF Albiuni. Published For The Oriental Translation  Fund of Great Britain & Ireland, By W. h. Allen & Co., 13 Waterloo place, Publishers To The India Office, London.
- Statius, Publius, P., 1928, Statius I, Silvae & Thebais I-IV. Book I, London, W. Heinemann, Ltd.; New York, G. P. Putnam's Sons.
- Tarhan, T. & Sevin, V., 1975. Urartu Tapınak Kapıları ile Anıtsal Kaya Nişleri Arasındaki Bağlantı (Connection Between the Urartian Temple Gates and Monumental Rock Niches). Belleten (39: 155) T. T. K., Ankara.
- Theophanes, 1997, The Chronicle of  Theophanes Confessor, Byzantine and Near Eastern History AD 284-813. Translated with Introduction and Commentary by Cyril Mango and Roger Scott with the assistance of Geoffrey Greatrex, Clarendo Press, Oxford University, New York.
- Vermaseren, M. J., 1963, Mithras: the Sacred God. Translated by: T. V. Megaw, Chatto and Windus, London.
- Weber, D. 2016a, “Court Records of Lawsuits in Tabarestan in the Year 86/7 PYE (737 CE): A Philological Examination.” In: Sasanian Objects and the Tabarestan Archive, edited by Rika Gyselen, Pp:121–44, Res Orientales, XXIV. Bures-sur-Yvette.