مطالعۀ طرح و نقوش اُرسی های خانه های قاجاری تبریز در بستر تحولات معماری (نمونۀ موردی خانه های سلماسی، قدکی، مشروطه، حیدرزاده و امیرنظام)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه مرمت و باستان سنجی، دانشکدۀ حفاظت آثار فرهنگی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران، ایران

2 دانشکده هنرهای اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

چکیده

اُرسی‌ها طرح و نقش خاصی دارند که تحت‌تأثیر هنر و معماری زمان خویش و در امتداد سنن هنری دوران اسلامی ایران بوده‌اند، اما باوجود کاربرد وسیع آن در معماری پس از صفوی، در دورۀ قاجار تحت‌تأثیر نفوذ و گسترش معماری غربی در ایران و کاربرد گونه‌های جدید معماری، طرح‌های ارسی‌ها نیز دچار تحولاتی شده و از دورۀ پهلوی رو به فراموشی رفتند. بخش عمدۀ بافت تاریخی مسکونی تبریز، معماری متداول دورۀ قاجار است که از عناصر پرکاربرد آن ارسی‌ها بودند؛ چراکه در اوان برآمدن حکومت قاجاریان، طی زلزلۀ سال 1194 هـ.ق. عمدۀ بافت شهری، غیر از چند بنای عظیم تاریخی هم‌چون ارگ‌علیشاه و مسجد کبود، تخریب شد. این پژوهش به بررسی طرح و نقش‌های ارسی‌های پنج خانۀ شاخص قاجاری تبریز (سلماسی، قدکی، مشروطه، حیدرزاده و امیرنظام) و سیر تحول آن در معماری دورۀ قاجار تبریز پرداخته است. این بناها متعلق به دورۀ قاجار بوده و در سه بازۀ اوایل، اواسط و اواخر قاجار ساخته شده‌اند. بر این‌اساس، هدف پژوهش، تبیین اصول و نظام حاکم‌بر تزئین ارسی‌های قاجاری در تبریز و سیر تحول آن‌ها براساس مطالعه و تطبیق طرح و نقش‌های آن‌هاست. برای نیل به این هدف ارسی‌ها به‌عنوان بخشی از بدنۀ معماری در بستر دگرگونی‌های معماری قاجار تحلیل شده و علل تحولات رخ‌داده در طرح ارسی‌ها در طول دورۀ قاجار مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است؛ بنابراین پژوهش پیشِ‌رو درپی پاسخ به این پرسش‌ها است؛ دلایل ایجاد و سیر تحولات در طرح ارسی‌های خانه‌های قاجاری تبریز چیست؟ نظام مشخص و اصول مشترک حاکم‌بر طرح‌های ارسی‌های خانه‌های قاجاری تبریز چیست؟ در این پژوهش روش جمع‌آوری داده‌ها، اسنادی و میدانی بوده، به روش توصیفی-تحلیلی و تطبیقی بررسی و ارائه شده‌اند. نتایج نشان‌داد که تنوع نقوش در ارسی‌ها در طول دورۀ قاجار کمتر شده، از عناصر تزئینی آن‌ها کاسته شده و طرح ارسی‌ها ساده‌تر شده‌اند. از دلایل عمدۀ آن، تغییر شیوۀ معماری و استفاده از عناصر غربی در طراحی معماری و نیز پررنگ شدن عناصر جدید در نمای بناهای قاجار است.   

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Study of Design and Motives in the Orosies of Tabriz Qajar Houses in the Context of Architectural Developments (Case Study: Salmasi, Qadaki, Mashrouteh, Heydarzadeh and Amirnezam Houses)

نویسندگان [English]

  • Ali Nemati Babaylou 1
  • Niloufar Alipour 2
1 Assistant Professor, Department of restoration and archeology, Faculty of Cultural Materials Conservation, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran (Corresponding Author).
2 B.A. in Islamic Art, Faculty of Islamic Crafts, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran.
چکیده [English]

The main part of the residential historical context of Tabriz is the common architecture of the Qajar era which a style was expanded that Orosi was one of its widespread elements. Because at the beginning of the Qajar dynasty, during the earthquake of 1780, most of the urban fabric was destroyed, except for a few large historical buildings such as Ark-e Alisha and the Blue Mosque. There are two phases in Qajar architecture: first phase starts from late Safavid and continued to middle Qajar with some changes in details and elements based on time requests and fashion. Many traditions in Persian architecture were preserved and applied in this phase. The second phase sees many architectural elements coming from the West due to courtier knowledge of the West culture. Orosi is one of the important ornamental and applied elements in Persian traditional architecture, especially in Qajar era (1725-1925) which was fading at the end of Qajar. The paper concerns with the study and investigation of five Orosies of Tabriz Qajar traditional houses: Salmasi, Mashrouteh, Qadaki, Heydarzadeh, and Amirnezam. Salmasi house remained from early Qajar (1796-1848), Mashrouteh and Qadaki houses from middle Qajar (1848-1896) and Heydarzadeh and Amirnezam houses from late Qajar (1896-1925). Orosi was used in the reception hall (Tanabi) of these houses. Study and analysis of design and motives in Orosies with a comparative method helps to achieve the basic geometric and ornamental principles of Qajar Orosies in Tabriz and their alterations reasons. This research based on two questions: What are the reasons for the creations and process of changes in the Orosies designs of Qajar houses in Tabriz? What are the characteristic systems, regular patterns and principles in the design of these Orosies? The results showed that the variety of motives in Orosies decreased during the Qajar period, their decorative elements were reduced and the designs of Orosies became simpler. One of the main reasons for this is the changes in the architectural styles and the use of western elements in the architectural design, as well as the addition of new elements to the facade of Qajar buildings.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Orosi
  • Design
  • Motif
  • Qajar Era
  • Architectural Development
  • Tabriz

مراجع

- آجورلو، بهرام؛ و نعمتی‌بابای‌لو، علی، 1392، «حذف هویت قاجاری ارک علیشاه تبریز با مرمت به شیوۀ پاکسازی سبکی». باغ نظر، 10(27): 27-38.
- امرایی، مهدی، 1383، ارسی پنجره‌های رو به نور. تهران: سمت.
- بانی مسعود، امیر، 1388، معماری معاصر ایران (در تکاپوی سنت و مدرنیته). تهران: هنر معماری قرن.
- بایبوردی، حسین، 1349، «اعتمادالدوله‌ها». وحید (84): 3-1471.
- بزرگمهری، زهره، 1381، مصالح ساختمانی، آژند، اندود، آمود در بناهای کهن ایران (تقریرات استاد مرحوم محمد کریم پیرنیا). تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
- پاکباز، رویین، 1387، دایرةالمعارف‌‌ هنر (نقاشی، پیکره‌سازی و هنر گرافیک). تهران: فرهنگ معاصر.
- پیرنیا، محمدکریم، 1381، آشنایی با معماری اسلامی ایران. تدوین: غلامحسین معماریان، تهران: دانشگاه علم و صنعت.
- پیرنیا، محمدکریم، 1384، سبک شناسی معماری ایرانی. تدوین: غلامحسین معماریان، تهران: سروش دانش.
- حاجی‌قاسمی، کامبیز و همکاران، 1395، گنجنامه: فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران. دفتر پانزدهم (بخش اول)، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
- حسینی، سجاد؛ و کبیرصابر، محمدباقر، 1395، «جنگ‌های ایران و روس و نفوذ معماری دفاعی اروپایی در ایران مطالعه موردی: قلاع کوردشت و عباس‌آباد ارس». تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام (نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز)، 7(12): 142-113.
- دومان، رافائل، 1353، »وضع ایران در زمان شاه عباس ثانی». ترجمۀ عباس آگاهی، بررسی‌های تاریخی، (52): 170-149.
- دهخدا، علی اکبر، 1377، لغت‌نامۀ دهخدا. چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران.
- ذکاء، یحیی، 1368، زمین‌لرزه‌های تبریز. تـهران: کتاب‌سرا.
- زارعی، محمدابراهیم، 1392، «سنندج شهر ارسی، بررسی روند شکل‌گیری و گسترش هنر ارسی‌سازی براساس نمونه‌های موجود». مطالعات معماری ایران (4): 130-109.
- زمانی، سپیده، 1389، «سمبولیسم و کارکرد رنگ در ارسی‌های خانه‌های تاریخی قاجار در دو شهر اصفهان و تبریز». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد هنر اسلامی، منتشر نشده، دانشگاه هنر اصفهان (منتشر نشده).
- شاردن، 1374، سفرنامۀ شوالیه شاردن. ج2، ترجمۀ اقبال یغمائی، تهران: توس.
- شفیع‌پور، آسیه، 1385، «ارسی در معماری سنتی ایران». فصل‌نامۀ هنر، (68): 183-164.
- شمیم، علی‌اصغر، 1378، ایران در دورۀ سلطنت قاجار، قرن سیزدهم و نیمه اول قرن چهاردهم. تهران: بهزاد.
- صارمی، علی‌اکبر؛ و رادمرد، تقی، 1376، ارزش‌های پایدار در معماری ایرانی. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
- علی‌پور، نیلوفر، 1390، «مطالعۀ طرح ارسی‌های کاخ‌های قاجاری تهران». نگره، (18): 21-4.
- عمرانی، بهروز؛ و اسمعیلی‌سنگری، حسن، 1384، بافت تاریخی شهر تبریز. تهران: سمیرا.
- فخاری‌تهرانی، فرهاد؛ پارسی، فرامرز؛ و بانی‌مسعود، امیر، 1385، بازخوانی نقشه‌های تاریخی تبریز. تهران: شرکت عمران و شهرسازی ایران.
- فرشته‌نژاد، سید مرتضی، 1389، فرهنگ معماری و مرمت معماری (1). اصفهان: ارکان دانش.
- فلاح‌فر، سعید، 1379، فرهنگ واژ‌ه‌های معماری سنتی ایران. تهران: مولف.
- قبادیان، وحید، 1383، معماری در دارالخلافه ناصری (سنت و تجدد در معماری معاصر تهران). تهران: پشوتن.
- قبادیان، وحید، 1392، سبک‌شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران. تهران: مؤسسه علم معمار.
- کارنگ، عبدالعلی، 1374، آثار تاریخی و ابنیه باستانی آذربایجان؛ آثار و ابنیه تاریخی شهرستان تبریز. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- کیانی، محمدیوسف، 1379، تاریخ هنر معماری ایران در دوران اسلامی. تهران: سمت.
- کی‌نژاد، محمدعلی؛ و شیرازی، محمدرضا، 1389، خانه‌های قدیمی تبریز. ج. 1، تهران: فرهنگستان هنر و دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
- مجتهدی، مهدی، 1377، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت. به‌کوشش: غلامرضا طباطبائی مجد، تهران: زرین.
- مدهوشیان‌نژاد، محمد؛ و عسکری‌الموتی، حجت‌اله، 1395، «تمایزهای کمی و کیفی در سیر تحول ارسی‌های قاجاری تبریز». هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، 21 (4): 84-77.
- مرزبان، پرویز؛ و معروف، حبیب، 1377، فرهنگ مصور هنرهای تجسمی (معماری، پیکره‌سازی، نقاشی). تهران: سروش.
- مستوفی، عبداله، 1377، شرح زندگانی من. تهران: زوار.
- ملازاده، کاظم؛ و محمدی، مریم، 1386، دایرةالمعارف بناهای تاریخی در دوران اسلامی. جلد 7: خانه‌های تاریخی، تهران: سوره مهر.
- مینورسکی، ولایمیر، 1337، تاریخ تبریز. ترجمۀ عباسعلی کارنگ، تهران: کتابفروشی تهران.
- وافی، محمدحسین، 1381، «پنجره در معماری دورۀ صفویه اصفهان». فصلنامۀ هنر (52): 119-143.
- وحدت‌طلب، مسعود؛ و نیکمرام، امین، 1396، «بررسی اهمیت، فروانی و پراکنش رنگ قرمز در ارسی‌های خانه‌های تاریخی ایران؛ مورد پژوهی: 22 تاج ارسی خانه‌های قاجاری تبریز». هنرهای زیبا؛ معماری و شهرسازی، 22 (2): 97-87.
 
- Ajorloo, B. & Nemati Babaylou, A., 2014, “The Alienation of Qajarid Identity at the Arch of Alishah in Tabriz as the Result of Stylistic Restoration Methods”. BAGH-E NAZAR, 10(27): 27-38.
- Ahani, F., 2011, “Natural light in traditional architecture of Iran: lessons to remember”. Light in Engineering, Architecture and the Environment, 121, 25.
- Alipoor, N., 2011, “Study of Design in Orosies of Qajar Palaces of Tehran”. Negareh, (18): 4-21.
- Amraei, M., 2004, Orosi, Windows to the Light. Tehran: Samt.
- Babaei, M.; Soltanzadeh, H. & Islami, S. Y., 2013, “A study of the lighting behaviour of Moshabak in Kashan’s houses with emphasis on the notion of transparency”. Architectural Science Review, 56(2): 152-167.
- Bani Masoud, A., 2008, Iranian Contemporary Architectue (In the Stir of Traditon and Modernity). Tehran: Honar-e Memari-ye Qarn.
- Bozorgmehri, Z., 2002, Building Materials: Azhand, Plasters and Amood in Old Buildings of Iran. Tehran: The Iranian Organization of Cultural Heritage.
- Chardin, 1995, Chardin’s Travelogue. Translated by: Eqbal Yaghmaei. Tehran: Toos.
- Dehkhoda, A., 1998, The Dictionary of Dehkhoda. Tehran: Tehran University.
- Du Mans, R., 1974, “The Status of Iran in Shah Abbas Era”. Translated by: Abbas Agahi, Barrasiha-ye-Tarikhi, (52): 149-170.
- Fakhari Tehrani, F.; Parsi, F. & Bani Masoud, A., 2007, Reading up Old Maps of Tabriz. Tehran: Urban Development of Ministry of Housing.
- Fallahfar, S., 2001, Encyclopedia of Traditional Architecture Terminology of Iran. Tehran.
- Fathi, H. & Farsani, E. Z., 2014, “Comparative Study of Elements ans Properties in Orosies of Zand and Qajar Periods”. Trends in life sciences, 3: 306-315
- FereshtehJejad, S. M., 2011, Encyclopedia of Architecture and Architectural Restoration. Isfahan: Arkan-e Danesh.
- Ghobadian, V., 2003, Architecture of Tehran during Naseredin Shah Period (in the 2nd half of 19th Century). Tehran: Pashotan.
- Ghobadian, V., 2014, Styles and Conceptes in Iranian Contemporary Architecture. Tehran: Institute of Elm-e- Memar.
- Habib, F.; Alborzi, F. & Etessam, I., 2013, “Light Processing in Iranian Houses; Manifestation of Meanings and Concepts”. International Journal of Architecture and Urban Development, 3(3): 11-20.
- Haji Qasemi, K. et al., 2016, Encyclopedia of Islamic Architecture of Iran: Houses. Part 1 (Ganjnameh: Khaneh-ha), Tehran: Shahid Beheshti University.
- Hoseini, S. & Kabirsaber, M., 2016, “Russo-Iranian Wars and the Influence of European Defensive Architecture in Iran Case Study: Kurdasht and Abbasabad Castles of Aras”. Journal of Iranian Islamic Period History (Journal of Faculty of Letters and Humanities) (Tabriz), 7(12): 113-142.
- Kazemzadeh, M.; Tahbaz, M. & Asadi, F. S., 2013, “Measurements and Analysis of Day Lighting Conditions in the Iranian Traditional House: Case Study in Kerman”. In: ICSDEC 2012@ sDeveloping the Frontier of Sustainable Design, Engineering, and Construction (pp. 929-936). ASCE.
- Karang, A. A., 1995, Historical monuments and ancient buildings of Azerbaijan; Historical monuments and buildings of Tabriz. Tehran: Association of Cultural Works and Honors.
- Keynejad, M. A. & Shirazi, M. R., 2010, The Traditional Houses ofTabriz. Vol. 1, Tehran: Iranian Academy of Art and Tabriz Islamic Art Uni.
- Kiani, M. Y., 2000, History of Architecture of Iran in Islamic Era. Tehran: Samt. 
- Koliji, H., 2015, “Built on Light: The ‘Crafty’Art of Geometric Patterned Windows”. International Journal of Islamic Architecture, 4(1): 75-108.
- Madhooshiannejad, M. & Askari Alamooti, H., 2016, “Quantitative and qualitative differences in the development of Tabriz Qajar Orosies”.Honarha-ye- Ziba, Honarha-ye Tajassomi, 21 (4): 77-84.
- Makani, V.; Khorram, A. & Ahmadipur, Z., 2012, “Secrets of Light in Traditional Houses of Iran”. International Journal of Architecture and Urban Development, 2(3): 45-50.
- Marzban, P. & Ma’rouf, H., 1999, An Ilustrated Dictionary of Visual Arts (Architecture, Sculpture, Painting). Tehran: Soroush Press.
- Minorsky, V., 1951, History of Tabriz. Translated by: Abd-al-Ali Karang, Tehran: Tehran Bookstore.
- Mojtahedi, M., 1999, Characters of Azerbaijan in the age of constitutionalism. Corrected by: Gholamreza Tabatabaei Majd, Tehran: Zarrin.
- Melville, C., 1982, “Historical monuments and earthquakes in Tabriz”.Iran, 19: 159-77.
- Mollazadeh, K. & Mohammadi, M., 2007, Histirical Houses. Tehran: Sureye-Mehr.
- Mostofi, A., 1998, The Explanation of my Life. Tehran: Zavvar.
- Nemati Babaylou, A., 2010, Interview with Akbar Taghizadeh Asl. no Published.
- Omrani, B. & Ismaeili Sangari, H., 2005, Historical Context of Tabriz. Tehran: Samira.
- Pakbaz, R., 2008, The Encyclopedia of Art (Painting, Sculpture and Graphic Art). Tehran: Farhang-e- Moaser.
- Pirnia, M., 2002, Introduction to Islamic Architecture of Iran. Edited by: Gholamhosain Memarian, Tehran: University of Science and Technology.
- Pirnia, M., 2005. Stylistics of Persian Architecture. Edited by: Gholamhosain Memarian, Tehran: Soroush-e-Danesh.
- Saremi, A. & Radmard, T., 1998, Stable Values in Iranian Architecture. Tehran: The Iranian Organization of Cultural Heritage.  
- Shafi’poor, A., 1996, “Orosi in Traditional Architecture of Iran”. Art Quarterly, (68): 164-183.
- Shamim, A., 1996, Iran in the Qajar Kingdom Era. Tehran: Afkar.
- Shirazi, M. R., 2011, “The Story of “One-Story-Ness””. International Journal of Architectural Research: ArchNet-IJAR, 5(1): 160-169.
- Vafi, M. H., 2002, “Window in Isfahan Architecture, Safavid Era”. Art Quarterly, (52): 119-143.
- Wahdattalab, M. & Nikmaram, A., 2017, “An Investigation into the Importance, Abundance and Distribution of Red Color in Stained Glass Windows of Historical Houses in Iran Case Study: 22 Examples of Stained Glass Windows Circle heads (Crowns) in Houses built during Qajar Dynasty in Tabriz”. Honar-Ha-Ye-Ziba: Memary va Shahrsazi, 22(2): 87-97.
- Zamani, S., 2010, “Symbolism and Function of Color in Historic Orosies in Qajar Houses of Isfahan and Tabriz”. M.A. Dissertation in Islamic Art, Art University of Isfahan.
- Zarei, M. E., 2013, “Sanandaj, the City of Orosi; Process Investigation of formation and propagation of Art of Orosi Making Based on Available Samples”. Study in Persian Architecture, (4): 109-130. 
- Zoka, Y., 1989, Earthquakes of Tabriz. Tehran: Ketabsara.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار